Bešević Milica

Milica Bešević (1896–1941) srpska slikarka, ilustratorka u dnevnom listu Politika, prva žena scenograf Narodnog pozorišta u Beogradu, konzervatorka i restauratorka slika u Narodnom muzeju u Beogradu, pripadala je uglednoj pravoslavnoj porodici Bešević poreklom iz sela Baljci kod Drniša (danas Šibensko-kninska županija u Hrvatskoj). Porodica Bešević je do 1911. godine živela u Dalmaciji, Zagrebu, Sremu, a zatim je svestrani Stevan Bešević (1868–1942), prvi istaknuti član porodice, po zanimanju advokat, književnik i novinar, urednik satiričnog lista Vrač i konstruktor jednog od prvih modela aviona, odlučio da se sa suprugom Olgom i decom Nikolom (1892–1970), Petrom, Milicom i Vukosavom, preseli iz Zagreba u Beograd 1911. godine. (Bešević-Boreli 1998, 189–193). Pretpostavlja se da je ova odluka bila motivisana ne tako retko izraženom željom Srba da izbegnu vojnu službu u Austrougarskoj monarhiji koja bi ih primorala da se u toku Prvog svetskog rata bore protiv svojih sunarodnika (Bogunović 2019, 44–45). Tako je i Stevan Bešević prešao u Beograd, omogućavajući bolje uslove svojoj deci za dalje obrazovanje i usavršavanje (Bešević-Boreli 1998, 14–15). Poznato je da su Stevan i njegov sin Nikola Bešević učestvovali u Prvom svetskom ratu, da je Nikola bio član jedinice Hiljadu trista kaplara, kao i da su se sa srpskom vojskom provlačili kroz Albaniju. Na Krfu je Stevan uređivao Srpske novine.

Nakon stabilizacije društveno-političke situacije prvo u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a zatim i u Kraljevini Jugoslaviji (od 1929), Milica i NIkola Bešević su odlučili da se posvete slikarstvu. Milica Bešević prvobitno je učila slikanje u ateljeu i školi Uroša Predića (1857–1953), gde je njena sestra Vukosava bila model. Nakon Velikog rata obrazovala se u Višoj školi za umjetnost i obrt u Zagrebu u kojoj je i njen brat Nikola učio slikarstvo i pre Prvog svetskog rata, te na Umetničkoj školi u Beogradu. Tokom dvadesetih godina, a nakon učešća na Petoj jugoslovenskoj izložbi 1922. godine u Beogradu, Milica Bešević osetila je potrebu da svoje znanje proširi van granica Jugoslavije, krećući se prema Parizu, ka kome su tada gravitirali svi značajniji svetski umetnici XX veka. Prema rečima Ivanke Bešević-Boreli, Milica Bešević je u Parizu provela izvesno vreme tokom 1926. godine, upoznajući se sa modernom umetnošću i opredeljujući se za široki potez, vedru i radosnu kolorističku paletu, uspostavljajući pejzaž i portret kao ključne motive svog slikarskog opusa (Bešević-Boreli 1998). Njeno rano detinjstvo provedeno u Dalmaciji i na moru, odredilo je njenu veliku naklonost ka predelu otvorenog, raskošnog kolorita, koji je razvijala i pod uticajem svog starijeg brata, slikara Nikole koji je tokom tridesetih godina, a zatim i nakon Drugog svetskog rata ostvario zavidnu karijeru, kako u jugoslovenskoj, tako i u evropskoj umetnosti.

U Francuskoj je Milica Bešević najviše vremena provodila u muzejima i galerijama, ali i u ateljeu ruskog slikara Vasilija Ivanovića Šuhajeva (Василий Иванович Шухаев, 1887-1973), emigranta iz Rusije koji je u Francusku došao sa svojom suprugom i to pomoću pasoša dobijenog u Finskoj, 1921. godine. Iako siguran da će u Parizu ostati do kraja života, 1935. godine vraća se u Petrograd (tadašnji Lenjingrad). Već 1922. godine Šuhajev organizuje izložbu u galeriji Barbazanž u Parizu (Galerie Barbazanges), gde je Šuhajev sofisticiranoj pariskoj publici predstavio 21 sliku i 8 grafičkih listova. U Parizu, umetnik nastavlja da slika, ali se prvi put okušava u ilustracijama i grafikama rađenim za knjige. Od 1922. do 1930. ilustracije za dela Puškina (Alexander Sergeyevich Pushkin), Gogolja (Nikolai Vasilyevich Gogol), Dostojevskog (Fyodor Mikhailovich Dostoevsky), Čehova (Anton Pavlovich Chekhov), za parisku izdavačku kuću Plejade (Bibliothèque de la Pléiade). U Puškinovoj Pikovoj dami crno-bele ilustracije stilizovane kao antičke gravure smenjuju se sa obojenim ukrasnim umetcima karata za igru. Majstor preoblikuje ljudske strasti Lermontovljevog Heroja našeg vremena u ambleme i simbole (bodež i ruža, epoleta i karta za igru). Šuhajevljev stvaralački vrhunac u radovima na ilustraciji knjiga čini 18 ilustracija za tragediju A.S. Puškina Boris Godunov (1925). Knjiga, koju je autor ručno bojio, objavljena je na francuskom jeziku u malom tiražu od 445 primeraka. Šuhajev ilustruje tragediju na stilizovan način slično ikonopisu XVII veka: čiste lokalne boje, obrnuta perspektiva, princip izokefalije. Preciznim crtežima i bogatim bojama, majstor stvara nadahnute slike kralja, monaha, prinčeva i običnih ljudi. Tema ruske istorije se više puta pojavljuje u Šuhajevom stvaralaštvu u egzilu: pored ilustracija, slikao je murale na teme Puškinovih bajki u Pariskoj koncertnoj dvorani, kreirao je scenografiju za pozorišnu minijaturu Stepan Razin (https://artchive.ru/artists/1331~Vasilij_Ivanovich_Shukhaev/biography).

Tokom 1920-ih i 1930-ih, slike Šuhajeva su bile izložene na međunarodnim izložbama u Njujorku, Minhenu, Briselu, Kopenhagenu. Sam umetnik 1930. godine putuje u Maroko, preko Španije, u automobilu posebno kupljenom za ovu svrhu. Pošto je dobio dva naloga da oslika hotel u Rabatu i pašinu kuću u Kazablanki, Šuhajev putuje po selima severne Afrike, sa interesovanjem posmatrajući neobičan način života lokalnog stanovništva. Vešt crtač pravi mnogo skica iz života: žanrovske scene u kojima učestvuju trgovci, deca, prosjaci, ratnici, berberi, gatare. Umetnik će raditi na seriji „Maroko” do 1961. Početkom 1930-ih, Šuhajev je naslikao ekspresivne portrete ruske inteligencije u izgnanstvu: Prokofjeva (Sergei Sergeyevich Prokofiev), Šaljapina (Fyodor Ivanovich Shalyapin), Stravinskog (Igor Stravinsky). Odbacujući nepotrebne detalje, umetnik postavlja sliku glave portretisane osobe u fokus kompozicije u cilju prenošenja duhovnog i emotivnog stanja modela. Uspeh ovih štafelajnih dela bio je veliki, mnogi kolekcionari su želeli da ih kupe, ali je Šuhajev doneo neočekivanu odluku da se vrati u domovinu i sa sobom ponese većinu svojih slika. Februara 1935. stigao je u Lenjingrad.

Upravo se sa ovako nesvakidašnjom figurom, Srpkinja Milica Bešević susrela u drugoj polovini 1920-ih godina u Parizu. I sam u usponu i sa željom da se afirmiše, radeći puno različitih projekata po porudžbini, Šuhajev je nesumnjivo uticao na mladu slikarku i njeno novootkriveno interesovanje za ilustraciju i pozorišnu scenografiju. Nakon pariskih dana, umetnički rukopis Milice Bešević kretaće se između impresionizma, poetskog realizma i konstruktivnog slikarstva treće decenije, sa snažnim koloritom, nemirnim potezom i naglašenom pastom. Poput Šuhajeva, Bešević će, uz prirodu i more, posebno voleti da slika čoveka, da portretiše članove svoje porodice, fokusirajući se na lice, na psihološku karakterizaciju predstavljene ličnosti, s posebnom pažnjom na duhovne „dubineˮ modela. Prema navodima tadašnjih izvora, „prilikom otvaranja Paviljona ‘Cvijeta Zuzorićʼ na Kalemegdanu, prvi rad Milice Bešević, Portret malog Ivice bio je zapažen među mnogim slikarskim radovimaˮ (ST. 1940, 10). Tokom kratke slikarske karijere naglo zaustavljene bombardovanjem Beograda, izlagala je na više samostalnih izložbi tokom 1930-ih godina, kako u Beogradu, tako i u rodnom Splitu (1931, 1932, 1934), a sa bratom Nikolom Beševićem, akademskim slikarom obrazovanim na Akademiji lepih umetnosti u Rimu (Accademia di Belle Arti di Roma), izlaže i u Sofiji, o čemu piše dnevni list Pravda od 23. aprila 1934 (Bešević-Boreli 1998). Milica Bešević imala je atelje u Prizrenskoj 3 u Beogradu, gde je radila, po svojim sopstvenim rečima, „po zakonu inercije, a ne po svojoj inicijativi i voljiˮ (ST. 1940, 10). Pored slikarstva, Milica Bešević profesionalno se bavila i scenografijom. Bila je prva srpska scenografkinja u Narodnom pozorištu u Beogradu, gde je od 1936. do 1941, uradila preko osamnaest scenografskih rešenja za postavke po delima Miroslava Krleže, Ibzena (Henrik Johan Ibsen), Balzaka (Honoré de Balzac), Nojmana (Alfred Neumann), itd (Stojković 2014). Sa slikarom i kolegom Paškom Vučetićem (1871-1925), radila je na restauraciji i konzervaciji srpskog srednjovekovnog fresko slikarstva (manastira Kalenić i Morača). Njeno široko polje vizuelnog izražavanja potvrđuje i ilustratorski rad za Božićni dodatak dnevnog lista Politika. Svi pomenuti, različiti aspekti likovnog stvaralaštva Milice Bešević nedovoljno su istraženi i dokumentovani u istoriji nacionalne umetnosti. Tome je možda doprinela i slikarkina rana i tragična smrt, 6. aprila 1941. godine u bombardovanju Beograda, kada je stradala sa svojom majkom Olgom i kada je u ruševinama njenog ateljea izgubljen najveći deo njenog stvaralačkog opusa. Istovremeno, laganom zaboravu i potiskivanju njenog lika i dela doprinelo je i pisanje istoričara umetnosti pre svega usmereno na opus njenog brata Nikole Beševića koji je bio aktivan sve do 1970. godine, priređujući brojne samostalne izložbe i učestvujući na zajedničkim izlaganjima sa svojim kolegama i pripadnicima umetničke grupe „Oblikˮ. Nikola Bešević je bio i nastavljač porodičnog stabla, s obzirom na to da je sa suprugom, Alisom Erjapea Bešević (1898-1976), pijanistkinjom estonskog porekla, imao četvoro dece: Iva, Ivanku, Olgu i Stevana. Ivo Bešević oženio se Vukicom Bešević (1937–2020) koja je bila čuvarka porodičnog nasleđa.

Porodični legat Beševića nalazi se u okviru Udruženja Adligat (Udruženje za kulturu, umetnost i međunarodnu saradnju) čiju osnovu čini Biblioteka Lazić, zvanično osnovana 1882. godine u Vojvodini i koja postoji već devet generacija. U Legatu Bešević nalazi se biblioteka Stevana Beševića, kolekcija slika Nikole Beševića, predmeti, knjige, naučni radovi i tekstovi dr Iva Beševića, priznatog dečjeg hirurga iz Beograda, Vukice Bešević, srpske filozofkinje i osnivačice Legata, kao i Ivanke Bešević, novinarke Politike. Udruženje Adligat otvoreno je za javnost od četvrtka do subote i nalazi se na Banjici, u ulici Josipa Slavenskog 19a.

Milica Bešević, Dubrovnik, na gornjem Konavlu, 1931, ulje na platnu, Galerija Matice srpske, Novi Sad

Milica Bešević, Portret Marije Nešković, 1933–35, ulje na platnu, Galerija Matice srpske, Novi Sad

Milica Bešević, Portret dečaka Iva Beševića, 1929, Udruženje Adligat, Beograd

Milica Bešević, Portret Vukosave Bešević, oko 1930, Udruženje Adligat, Beograd

Milica Bešević, Mrtva priroda, 1938, Udruženje Adligat, Beograd

Бешевић-Борели, Иванка, 1998. Радост боја: живот и дело Николе Бежевића. Београд: Народни музеј.

Богуновић, Слободан-Гриша. 2019. Људи Политике: Лексикон сарадника (1904–1941). Београд: Политика.

СТ. „Прва жена сценограф Народног позоришаˮ, Време, 3. мај 1940, 10.

Стојковић, Боривоје С. 2014. Историја српског позоришта од средњег века до модерног доба. Београд: Музеј позоришне уметности Србије.

Василий Иванович Шухаев

Legat porodice Bešević

„Sećanje na slikarku Milicu Beševićˮ