Spiridonović Savić Jela

Jela Spiridonović Savić je bila pesnikinja, pripovedačica i esejistkinja. Rođena je 11. januara 1890. godine u Šapcu u bogatoj trgovačkoj porodici grčkog porekla. Otac (Mihailo Spiridonović) završio je Veliku školu u Beogradu i doktorirao medicinu u Beču. Radio je u Šapcu kao lekar (fizikus), bavio se i humanitarnim radom, kao i kulturnom afirmacijom Šapca. Pisao je radove iz kulturne istorije Šapca i higijene, ali i pripovetke. Ovi rukopisi su mahom izgubljeni nakon Drugog svetskog rata. U biografijama Jele Spiridonović često se pretpostavlja da je književni talenat Jela nasledila upravo od oca. Osnovnu školu i gimnaziju završila je u Šapcu (1897–1909), a filozofiju je studirala u Trstu na univerzitetu Notre Dame de Sion (1911–1913). Jela Spiridonović se 1913. godine udala za Vladislava Savića, intelektualca i uglednog beogradskog novinara, koji je zahvaljujući svom poslu imao brojne kontakte i poznanstva. Ovaj brak Jeli olakšava ulazak u beogradske intelektualne (i književne) krugove. Vladislav Savić je bio šef presbiroa u Ministarstvu inostranih poslova, a zatim urednik nezavisnog političkog lista Novo vreme sa kojim su sarađivali Jovan Skerlić, Bogdan Popović, Branko Lazarević, Jovan Dučić i brojni drugi. Nakon Prvog svetskog rata Vladislav Savić je bio konzul Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Kraljevine Jugoslavije u brojnim zemljama. Između ostalog bio je veoma dobar prijatelj sa Jovanom Skerlićem.

Jela Spiridonović Savić 1919. godine u izdanju S. B. Cvijanovića objavljuje prvu zbirku pesama Sa uskih staza. Iste godine Vladislav Savić je postavljen za generalnog konzula Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Njujorku. Nakon ovog prvog postavljenja tokom narednih godina uslediće i ostala. Jela Spiridonović Savić prati svog supruga, pa se tako 1921. godine seli u Beč, a zatim 1924. u Minhen, a 1926. u Trst. Tih godina Jela Spiridonović Savić objavljuje još dve knjige: ep Pergamenti (1923) i Večite čežnje (1926). Obe knjige izlaze kod uglednog beogradskog izdavača S. B. Cvijanovića. U Trstu, zahvaljujući prevodiocu Umbertu Urbaniju, prevedeno je i objavljeno italijansko izdanje Pergamenata. Tokom 20-ih i 30-ih godina Jela Spiridonović Savić sarađuje sa brojnim časopisima: Dan, Misao, Srpski književni glasnik, Budućnost, Savremenik, Belgrade zeitung, Ženski svet, Književni sever, Književni polet, Život i rad, Ženski pokret, Letopis Matice srpske i drugim. Paralelno sa poezijom objavljuje i studije o Dostojevskom, Geteu, Desanki Maksimović, Ničeu, o religioznosti i misticizmu. Posebno je bila zainteresovana za učenja mistika. Uz interesovanje za srpski srednji vek i hrišćanstvo, misticizam je jedna od njenih centralnih intelektualnih tema. Takođe, tokom 30-ih godina XX veka drži predavanja o filozofima, i posebno o mestu religije u društvu i životu pojedinca, na Kolarčevom narodnom univerzitetu, u Kolu srpskih sestara i na Narodnom univerzitetu u Šapcu. Ova predavanja je kasnije prikupila i objavila u zbirci Susreti (1944, Srpska književna zadruga). Pred Drugi svetski rat (1939) objavljuje dve knjige: zbirku pesama Jesenje melodije i zbirku pripovedaka Pripovetke u izdanju Srpske književne zadruge. Interesuje se za srpsku srednjevekovnu prošlost, posebno za dinastiju Nemanjić, i piše poeziju inspirisanu žitijima srednjovekovne vlastele koju objavljuje u periodici. Tokom rata piše poeme i bajke, ali većina tih rukopisa je izgubljena. Zbog objavljivanja knjiga tokom rata (Susreti, 1944), Jela Spiridonović Savić je ocenjena kao saradnica fašističkog okupatora, a njeno delo je proglašeno nerodoljubivim i izdajničkim. Zbog ovakve osude nakon rata, iako je pisala, nije više mogla da objavljuje. Njeni rukopisi su mahom izgubljeni. Nakon muževljeve smrti (Vladislav Savić umire 1957) priređuje njegove pripovetke i piše predgovor za to izdanje, koje izlazi kao samizdat (1958). Jela Spiridonović Savić umire u Beogradu 1974. godine (detaljniju biografiju v. Reba 2012).

Tokom 80-ih i 90-ih godina XX veka, o Jeli Spiridonović Savić je sporadično pisano i povremeno je njena poezija bila uključena u antologijske preseke. Mađutim, u novije vreme stvaralaštvo Jele Spiridonović Savić se proučava iz rodne prespektive i najčešće sa ginokritičkih poezija. Još je njena savremenica Ksenija Atanasijević tumačila poeziju Jele Spiridonović Savić sa rodnih pozicija, čime je nagovestila, ali i trasirala savremena tumačenja. Pažnju na ovu autorku baziranu na rodnoj i feminističkoj perspektivi među prvima skrenula je Dubravka Đurić, koja je u rubrici Portret prethodnice u časopisu ProFemina (br. 8, jesen 1996) priredila izbor iz poezije i pripovetku „Gospođica Georgina”, proprativši ih studijom o stvaralaštvu Jele Spiridonović Savić. Najsistematičnija proučavanja ove autorke u novije vreme sprovela je Jovana Reba Kulauzov. Nakon knjige Misticizam Jele Spiridonović Savić (2011, nastala na osnovu odbranjene doktorske disertacije), Jovana Reba je priredila i njena izabrana dela pod naslovom Čežnje u okviru edicije Sopstvena soba Službenog glasnika. U ovom obimnom izdanju objavljene su odabrane pesme i pripovetke, a knjiga je opremljena biografijom Jele Spiridonović Savić, hronologijom njenog rada, kao i studijom o njoj.

Jela Spiridonović Savić je pisala slobodnim stihom, što je njenu poeziju približilo avangardnim poetičkim realizacijama druge decenije XX veka. Kada je reč o idejnom sloju, njena poetika je bazirana na dubokoj religioznosti i mistici. Klasifikacija njene poezije nije jednostavna jer je reč o specifičnim idejnim, tematskim i formalnim prožimanjima, te je njenu poetiku moguće opisati kao „polje svojevrsnih presecanja, ukrštanja i udvajanja različitih književnih pravaca, od romantizma i simbolističkih sugestija do ekspresionističkih elemenata” (Reba Kulauzov 2011, 25), a poetski radovi se kreću od naivnih bravura, oličenih u mladalačkim zanosima estetikom prirode do lirskih eksperimenata (Isto, 99).

U stvaralaštvu Jele Spiridonović Savić postoji krug pesama koje se mogu smatrati feminističkim, a posebno mesto u tom opusu čini ciklus „Tragedija žene” iz zbirke Večite čežnje. Krug pesama zasnovan na rodnom promišljanju ženske uloge i pozicije u društvu Jovana Reba naziva feminološkim pesničkim krugom, a već je Ljubica Marković tridesetih godina prošlog veka u eseju o savremenoj ženskoj lirici prepoznala njihovu ginocentričnost i konstatovala da su dva ciklusa „Kalendar usedelice” i „Tragedija žene” posvećeni ženi (Marković 1937, 233). U zbirci Večite čežnje postoje tri ciklusa pesama koji se mogu svrstati u feminološki krug: „Večite čežnje”, „Dnevnik usedelice” i „Tragedija žene”. Najznačajniji ciklus feminološkog kruga jeste „Tragedija žene”, povodom koga je nazivajući ga „znamenitim”, Ksenija Atanasijević u Srpskom književnom glasniku za Jelu Spiridonović Savić napisala da je: „jedina kod nas bila u stanju da uđe u bolni problem žene” (Atanasijević 1927, 232). Ciklus se sastoji od šest pesama od kojih svaka već svojim naslovom nagoveštava temu i glavni motiv: „Žena”, „Usedelica”, „Devojka-mati”, „Preljubnica“, „Bludnica”, „Žena čoveku”. Ksenija Atanasijević smatra da je pesnikinja korenito obuhvatila uvek teška sudbonosna opredeljenja žene (Isto). U ovom ciklusu Jela Spiridonović Savić obrađuje neke od aktuelnih pitanja ženskog iskustva, kao što je neželjena trudnoća, prostitucija, preljuba, materinstvo itd. Stanislava Barać posmatra njeno stvaralaštvo u kontekstu konstruisanja ideologeme „nove žene”: „Pesnikinja je (…) obradila aktuelne teme tadašnje feminističke kontrajavnosti: vanbračno majčinstvo, bračno neverstvo, položaj prostitutke i, u vezi sa svakim od njih, dvostrukost patrijarhalnog morala odnosno feministički zahtev za istim moralom za muškarca i ženu. Večite čežnje objavljene su za vreme pesnikinjinog boravka u Trstu, gde joj je morala biti dostupna ne samo jugoslovenska (ženska) štampa, nego i evropska. Dobro poznavanje datih tema moglo je čak i da isključuje čitanje feminističkih i ženskih glasila, jer se data rasprava vodila i van njih” (Barać 2015, 313).

Tematizacijom nasilja nad ženama Jela Spiridonović Savić pokreće jednu od večnih i visoko tabuisanih tema istorije žena. Ona je, kako navodi Dubravka Đurić, bila fascinirana ugroženim i marginalizovanim ženama, nju inspirišu usedelice, bludnice, samohrane majke i umetnice, i u njenoj poeziji ove žene prerastaju u kulturološki znak (Đurić 1996, 181). Jovana Reba Kulauzov dodatno razrađuje zapažanje Dubravke Đurić i konstatuje da „značajna karakteristika Jeline ispovedne poezije jeste i njena naglašena potreba da se poistoveti sa moralnim otpadnicima od društva – bludnicama i grešnicama, čime je potcrtala svoju hrabrost da istupi iz kanonskog modela dame iz povlaštenih građanskih i intelektualnih krugova” (Reba Kulauzov 2011, 32). Za razliku od ostalih autorki prve polovine XX veka gde je tumačenje njihove književnosti moglo da se zasniva na biografizmu, ovde nije bilo moguće pronaći biografske sličnosti između pesnikinje, pripadnice društvene elite, i njenih lirskih junakinja, žena sa margine društva. Poeziju Jele Spiridonović Savić nije (bilo) moguće tumačiti u okvirima ženske ispovednosti ili (auto)biografskog tumačenja. Religiozni misticizam nesvojstven ženskoj poeziji, s jedne strane, i zainteresovanost za marginalne ženske pojave s druge onemogućili su primenu uobičajenih tumačenja na ovu poeziju (Milinković 2022, 291). Činjenica je, takođe, da ona stvara lirske junakinje koje se neće glasno pobuniti protiv uspostavljenog modela, sa namerom da taj model razruše, već one koje na tradicionalne, patrijarhalne okvire pristaju pronalazeći smisao u konceptu Hristovog učenja o ljubavi, praštanju i milosrđu. Feministički koncept ukršten sa religioznim misticizmom netipičan je za srpsku žensku međuratnu poeziju i u tom smislu poezija feminološkog kruga u poeziji Jele Spiridonović Savić izdvaja se kao značajna i možemo se toliko decenija kasnije složiti sa Ksenijom Atanasijević da Jela Spiridonović Savić stvara „najneprolaznije svoje strofe” (Atanasijević 1927, 232) upravo onda kada peva o ženi (Milinković 2022, 296–297).

Sa uskih staza. Beograd: S. B. Cvijanović, 1919.
Pergamenti. Beograd: S. B. Cvijanović, 1923.
Večite čežnje. Beograd: S. B. Cvijanović, 1926.
Jesenje melodije. Beograd: [b. i.], 1939.
Pripovetke. Beograd: Srpska književna zadruga, 1939.
Susreti. Beograd: Srpska književna zadruga, 1944.
Čežnje. Izabrana dela. Beograd: Službeni glasnik. 2012.

Atanasijević, Ksenija. 1927. „Jela Spiridonović-Savić ’Večita čežnja’”. Srpski književni glasnik 20 (2): 231–233.
Barać, Stanislava. 2015. Feministička kontrajavnost: Žanr ženskog portreta u srpskoj periodici 20-ih i 30-ih godina 20. veka. Beograd: Institut za književnost i umetnost.
Đurić, Dubravka. 1996. „Na rubovima, ka središtu poezije: Jela Spiridonović Savić”. ProFemina 8: 177–182.
Konstantinović, Radomir. 1983. „Jela Spiridonović Savić”. U: Biće i jezik u iskustvu pesnika srpske kulture dvadesetog veka 7, 343–374. Beograd, Novi Sad: Prosveta, Rad, Matica srpska.
Marković, Ljubica. 1937. „Savremena ženska lirika”. Misao 44 (5–6): 229–235.
Milinković, Jelena. 2022. Ženska književnost i periodika. Beograd: Institut za književnost i umetnost.
Reba Kulauzov, Jovana. 2011. Misticizam Jele Spiridonović Savić. Beograd: Zadužbina Andrejević.
Reba, Jovana. 2012. „Hronologija života i dela Jele Spiridonović Savić”. U: Jela Spiridonović Savić, Čežnje, 273–282. Beograd: Službeni glasnik.
Reba, Jovana. 2012a. „Mistika Jele Spiridonović Savić”. U: Jela Spiridonović Savić, 283–303. Čežnje. Beograd: Službeni glasnik.

Izvor: Jela Spiridonović Savić. 2012. Čežnje. Beograd: Službeni glasnik.