Stokić Živana Žanka

Srpska glumica Živana Žanka Stokić rođena je 24. januara 1887. godine u Rabrovu (Veliko Gradište).  O njenoj porodici nema mnogo podataka, ali se zna da je rođena u braku Julke i oca Bogosava, policijskog pisara iz Petrovca na Mlavi. Žanka je bila maštovita devojčica, koja je volela bajke, a otac Bogosav ju je podsticao da se školuje i da jednog dana postane pravnica. Na žalost, Žankin tata je posle pet godina preminuo i njena majka Julka je iz egzistencijalnih razloga bila prinuđena da ode da živi u kuću popa Aleksandra Nikolajevića Sande, kockara i raskalašnog čoveka. Na osnovu (ne)pouzdanih svedočenja same Žanke Stokić, njena životna priča ima dva moguća toka: njena majka i poočim su udali Žanku u četnaestoj godini za postarijeg dobrostojećeg zaječarskog abadžiju (krojač narodnih odela), a po drugoj verziji je bila prisiljena da ode kod ujaka u Zaječar posle majčine smrti. (Grol  1952, 303)

Kada je 1902. godine u Zaječaru gostovalo Putujuće pozorište Ljubomira Rajčića Čvrge sa svojim predstavama, to je izazvalo veliko uzbuđenje lokalnog stanovništva. Rajčić je zbog dobrog odziva i animacije publike ubacio i neke od stanovnika Zaječara za statiste u predstavama, među kojima se našla i Žanka. Osramoćeni muž je svoju nepokornu ženu uz batine vratio kući.  Žanka je ponovo pobegla, ali ovog puta je tražila da je upravnik pozorišta primi za glumicu. U prvo vreme nije glumila, jer nije imala nikakvog iskustva, ali je zato  prala rublje (bez sapuna) glumcima i bila garderoberka. (Volk 2004, 7).

Ne zna se pouzdano ko je kumovao drugom Žankinom bekstvu, ali postoje indicije da je to bio Aleksandar Aca Gavrilović, prvi ljubavnik u trupi koji je davao i prve časove glume svojoj mladoj štićenici. U početku je igrala male uloge kakva je uloga sobarice u Bračnoj sreći Albena Valabrega (Albin-Isaac Valabrégue). Glumački par Mladen Mlađa i Pava Mladenović su nesebično upućivali mladu Žanku u tajne glumačkog zanata. Žanki nije na pamet padalo da se vrati mužu, jer je zavolela glumu i bila je u ljubavnoj vezi sa Aleksandrom Gavrilovićem. Ubrzo, ovaj par je morao da ode iz Zaječara da bi se onda u potrazi za poslom priključivali raznim putujućim pozorištima kakva su bila trupa Maneta Petrovića, putujuće pozorište Dimitrija Nišlića ili trupa „Srbadija” i Putujuće pozorište Mihaila Ere Markovića koje je vremenom uz nekoliko hrvatskih glumaca postalo Hrvatsko pokrajinsko kazalište (kasnije Primorsko kazalište) u Dalmaciji. Primorsko kazalište je bilo proterano u Beograd uoči Aneksije Bosne i Hercegovine, a onda  je Aleksandar Gavrilović dobio izvanrednu ponudu koja je odgovarala njegovoj reputaciji i ambiciji. Dr Nikola Andrić, intendant Hrvatskog narodnog kazališta u Osijeku u osnivanju tražio je da Gavrilović ne samo pređe u ovo pozorište, već i da mu pomogne u formiranju ansambla. U ansamblu je bilo 43 glumaca i pevača koji su bili kadri da izvode, dramske, operske i operetske predstave. Ansambl je studiozno pripremao predstave, a onda ih proveravao u kontaktu sa publikom tokom više meseci u Varaždinu i Karlovcu. Žanka Stokić je bila deo ansambla Narodnog  kazališta u Osijeku (1907–1911), gde je  imala zadatke statiste i igranje malih uloga, pogotovo sobarica. Stokićka je dočekala svojih pet minuta jer je odigrala ulogu Katarine, u Ukroćenoj goropadi Viljema Šekspira (William Shakespeare) u režiji Josipa Pavića (1909), dok je Aleksandar Gavrilović igrao Petručija. Ova uloga je pokazala da Stokićka može da suvereno igra i velike, a ne samo  male uloge.  Stokićka je 1911. godine igrala u naslovnoj ulozi u predstavi Jozefina Hermana Bara (Hermann Bahr) kada je osiječko pozorište gostovalo u Zagrebu. Uloga Jozefine je ostavila odličan utisak na uvaženog pozorišnog kritičara dr Branka Gavelu: „Gđa Stokić je umela, naročito na početku da u živo jedinstvo poveže slike samo spolja nalepljene jedna na drugu, a u kojima nam Bar pokazuje svoju Jozefinu. Ona je elagantnom lakoćom klizila preko ovlašnosti i nemogućnosti te uloge. Njena koketerija bila je isto onako ubedljiva kao i ‘ljubav’ prema malom generalu… Ukupno uzev, g-đa Stokić bi predstavljala dobrodošlo obogaćenje našeg ansambla.” (Agramaer Tagblatt, 7. VI 1911, prevod sa nemačkog Branimir Živojinović).

Na osnovu kritike dr Gavele može se zaključiti da je period zanatskog učenja glume bio iza Žanke Stokić i da se samo postavljalo pitanje gde će dalje. Donošenju Stokićkine odluke o odlasku iz Osijeka doprineo je Aleksandar Gavrilović, njen „glumački Pigmalion” (novine Hrvatski pokret) koji se u međuvremenu ne samo „zagrejao” za novu glumicu početnicu Mariju Miciku Hrvojević (kasnije i operetska pevačica), već je hteo i da je oženi.  (Volk 2004, 31)

Posle gostovanja Narodnog kazališta iz Osijeka u beogradskoj „Kasini” (zbog adaptacije dela Narodnog pozorišta) upravnik Milan Grol je 1911. godine angažovao Žanku Stokić za privremenu članicu Narodnog pozorišta. Posle nekoliko meseci Stokićka je potpisala ugovor za stalnu članicu Narodnog pozorišta. Od 1915. do 1918. godine bila je u Povlašćenom putujućem pozorištu „Trifković”, čiji je deo postao i niški „Sinđelić”. Od 1918. do 1944. godine ponovo je angažovana u Narodnom pozorištu. Nezaboravne su njene uloge Dorine u Tartifu u režiji Mihajla Isailovića (1920) i Toanete u Uobraženom bolesniku u režiji Čiče Ilije Stanojevića (1920). Stokićku je krasila neponovljiva prirodnost, životnost i veselost kojom je zračila na sceni, ali i u privatnom životu.  Takva titula u našem pozorištu ne postoji, ali Stokićka je bila narodna umetnica koja ga zastupa na najbolji mogući način. Dva puta je igrala Femu u Pokondirenoj tikvi Jovana Sterije Popovića, koju je režirao Čiča Ilija Stanojević (1921) i u postavci Radomira Raše Plaovića (1933), gde nije briljirala, ali je povremeno toliko razmaštavala ovaj lik da je inače strogi i odmereni Milan Bogdanović uporedio njena pojedina glumačka rešenja sa hudoženstvenicima (Stojković 1983, 211).

Međutim, najveću slavu Stokićka je stekla igrajući u Nušićevim komedijama u kojima je autor često pisao određene likove samo za nju. Da to nije pozorišna legenda obznanio je sam Branislav Nušić posle premijere Gospođe ministarke (1929) u režiji Vitomira Bogića:

„Kad budete gledali premijeru, vi ćete morati reći”, izjavio je Nušić u štampi, „da je rola Gđe ministarke  prosto naprosto pisana za gđu Ž. Stokić. Ja ne bežim od tog priznanja da sam, pišući komad, bio pod sugestijom njene pojave. Kada je tu skoro Žanka razbila nogu, kod koje je pretila opasnost  da ona duže odboluje, ja sam čak bio rešen  da komad ove sezone skinem sa repertoara.” (Stojković 1983, 213)

Uvek je bila savršena kada je igrala žene iz naroda, kakva je bila uloga seljanke Ranke u Čvoru Pecije Petrovića i režiji Dimitrija Ginića (1924). Međutim, kritičar Stanislav Vinaver ide i dalje do hvalospeva kada piše o ulozi babe Gicke u predstavi Golemanov bugarskog pisca Stefana L. Kostova (Стефан Лазаров Костов) u režiji Josipa Kulundžića (1935): „Gospođa Žanka Stokić, dala je u babi Gicki kreaciju koja prevazilazi ono što bi dosledan poklonik teorije „hudožestvenika” tražio i od najsavršenije balkanske babe. (…) Gospođa Žanka Stokić pruža nam viziju života i smrti. Ona je vedra u svojoj prevelikoj staračkoj superiornosti, njena vedrina nije od mirne gluposti, nego od blizine života i smrti, u isti mah. Kako se smeje! Kako gleda – ipak blago! – te male ljude, te mršave mladiće, te jednodobne kratkotrajnike.”

(Vinaver 2015, 340)

Igrala je pomodarku Jelu u Našim manirima Ljubinke Bobić u režiji Nikole Jovanovića (1935), da bi iste godine odigrala još jednu ulogu babe u predstavi Skakavci Stefana L. Kostova u režiji Josipa Kulundžića.

Tokom tridesetih godina Stokićka je smanjila broj predstava u Narodnom pozorištu zbog šećerne bolesti koja je uzimala danak, ali i zbog činjenice da više nije mogla da igra dotadašnji repertoar. Međutim, željna nastupa osnovala je svoju grupu pevača i glumaca (Milica Bošnjaković, Vlasta Antonijević, Uroš Seferović /pevač/, Miloš Marković i Dušan Radenkvić) koja je izvodila humorističke tekstove, koje su za nju pisani. Ovi nastupi po manjim mestima u unutrašnjosti Srbije još su više doprineli njenoj popularnosti.

Borivoje Stojković kao pouzdani pozorišni hroničar pravi komparativnu analizu svih glumica koje su igrale Živku ministarku na prostoru Jugoslavije i dolazi do zaključka da je Stokićka najbolji interpetator ovog lika. Smatrao je da joj je najbliže prišla Ljubinka Bobić, ali samo zato što je dugo igrala uz nju i usvojila je neka njena rešenja. Živka ministarka je najpoznatija uloga ove glumice u Nušićevom repertoaru ali svakako nije jedina. Stokićka je na samo sebi svojstven način igrala zavodljivu Mađaricu Julišku u Putu oko sveta B. Nušića (1924), Sarku, mladu ženstvenu udovicu u Ožalošćenoj porodici u režiji Josipa Kulundžića (1934) koja grabi od života sve što može, pa makar to bile sitnice, i gđu Spasić u Nušićevom Uježu u režiji Josipa Kulundžića (1935). Međutim, kada je to bilo potrebno umela je da igra i iz drugog plana, koji je u njenom slučaju bio samo privid. Takva je bila njena uloga Spirinice koja nije dala na se’ u odnosu na brbljivog muža Spiru u Narodnom poslaniku B. Nušića u režiji Dimitrija Ginića (1924) i uloga Jablanove majke u Porodici Blo Ljubinke Bobić u režiji Mate Miloševića (1940).  I kao da je sve to bilo malo, u periodu od 1924-1925 Žanka Stokić je odigrala 14 uloga u Soirees Librées (Slobodno pozorište) koje je osnovao Vladeta Dragutinović.

Stokićka je prvi i jedini put igrala u filmu Grešnica bez greha  u ulozi Nikoline, stanodavke koji je bio  jedan od protagonista u filmu Koste Novakovića (1930).

Stokićka je kao i sve velike glumice imala svoju tajnu koja je i za njene savremenike i kolege bila teško dokučiva. Ljubav i poštovanje publike i skoro nepodeljeno priznanje kritike mogu se meriti samo sa recepcijom glumačkih ostvarenja Čiča Ilije Stanojevića i Pere Dobrinovića. Stokićka nije interpretirala svoje uloge već ih je živela na sceni, imala je moćnu ekspresiju i nepokolebljivu veru u svoje sposobnosti, takođe, umela je da nepogrešivo dođe do jezgra uloge i da je onda oboji i iskaže na samo sebi svojstven način.  Umela je na sceni  da bude sve što je želela, da bude niska, visoka, stara mlada, lepa, po potrebi ako uloga to zahteva ženstvena, jednom rečju krasila ju je imaginacija prvog reda koju je prenosila na kolege i na publiku. Bila je obožavana od kolega i svih pomoćnih učesnika u predstavi koji nisu propuštali da budu skrivena publika koja je iz „džepova” na pozornici  aplauzom nagrađuje obožavanu Žanku.

„Ona je rođena glumica,” pisala je Mileva Mica Bošnjaković. „To se oseti, od njene prve pojave na sceni: ona osvaja odmah; svaki njen pogled, svaka njena reč na sceni je istina. Ona sve preživi nekako na ‘njen način’. Njena sposobnost na sceni zadivljava publiku, pa često i nas glumce. Ona veruje u sebe, veruje u svoju moć, da je velika, i to je oslobađa donekle one gadne glumačke bolesti koja se zove trema. Njen smeh je čudan i retko se čuje tako nešto iskreno iz srca kao smeh gđe Stokićke.  (…) Svojom pojavom donosi sreću, zdravlje i veselu situaciju na sceni.” (Stojković 1983, 197)

Sa velikom vremenskom distancom teatrolog mr Luka Hajduković pokušao je da pronikne u tajnu glumačke umetnosti autodidakta kakvi su bili Milivoje Živanović i Žanka Stokić: „Azbuku kojom glumac ispisuje svoju rolu čine, dakle samosvojni znaci od legure racija, emocije i intuicije. Te komponente tvoračke energije su sveto trojstvo glumačke umetnosti; po njihovoj zastupljenosti u karakteru na sceni gledalac raspoznaje glumčevu osobenost. U mentalnoj strukturi, na primer, Milke Grgurove, verovatno najveće srpske tragetkinje, vrh je držala emocija, dok je umetnička snaga Toše Jovanovića i Dobrice Milutinovića počivala na savršenoj ravnoteži energetskih silnica. Kompas u tvorenju Žanke Stokić i Milivoja Živanovića najčešće je bila intuicija.” (Hajduković 2006,  127)

Povodom obeležavanja 25 godina svog glumačkog rada Stokićka je u kafani „Dva jelena” primala višečasovna  čestitanja od gostiju koji su joj pored poklona donirali i 160000 dinara sa kojima je ona kupila kuću na Senjaku. Za vreme Drugog svetskog rata je igrala u pozorištima „Veseljaci” i u „Centrali za humor”, a učestvovala je i u programima Radio Beograda. Kada je rat završen bila je osuđena za kolaboraciju sa okupatorom. Pred sudom se branila da joj je novac bio potreban za nabavku insulina, koji se mogao kupiti samo na crnoj berzi i po vrlo visokoj ceni. Njene kolege koje su igrale sa njom u Centrali za humor su naknadno svedočili da ona nije sarađivala sa okupatorom, već da je igrala u dve komedije situacije koje su razgaljivale Beograđane u tim teškim vremenima. Nova vlast je imala različite aršine prema glumcima koji su bili aktivni tokom okupacije Beograda: troje glumaca Narodnog pozorišta su bili streljani, neki su izgubili građansku čast, a neki od njih nisu ni bili kažnjeni. Početkom februara   1945. godine obnarodovano je da je glumica Žanka Stokić osuđena na osam godina gubitka građanske časti i zabranu učešća u javnom životu što je značilo i da ne može da nastupa.

Bojan Stupica, arhitekta, reditelj i osnivač Jugoslovenskog dramskog pozorišta je 1947. godine zamolio glumca Milivoja Živanovića da ode i prenese Žanki Stokić da joj je sve oprošteno i da će biti deo glumačkog ansambla Jugoslovenskog dramskog pozorišta. Samo tri dana posle ove lepe vesti, 20. jula 1947. godine, Žanka je preminula. Njen kovčeg na volovskim kolima je bio sav u cveću, sa trakama venaca koje je dobijala na svojim proslavama. Dok je povorka prijatelja polako išla za volovskim kolima sa kovčegom velike glumice narod je u znak poštovanja klečao na trotoarima. Kada je kovčeg stavljen u raku čuo se glas Milice Bošnjaković koja je uz pratnju gitare i violinu zapevala „Oj Moravo mutna vodo”. Glumica koja je svoju karijeru ostvarila kao komičarka otišla je u nezaborav uz suze i pesmu koja je imala katarzično dejstvo na prisutne.

Žanki Stokić u čast Amatersko pozorište iz Velikog Gradišta je  ponelo ime „Žanka Stokić” 1999. godine, a Narodno pozorište iz Beograda od 2003. godine dodeljuje Nagradu „Žanka Stokić” za najznačajniju srpsku glumicu.

Uloge (izbor)
Katarina, Ukroćena goropad, Narodno pozorište Osijek, 1909.
Jozefina,  Jozefina, Narodno pozorište Osijek, 1911.
Dorina, Tartif, Narodno pozorište, 1920.
Taneta, Uobraženi bolesnik, Narodno pozorište, 1922.
Fema, Pokondirena tikva, Narodno pozorište, 1921.
Seljanka Ranka, Čvor, Narodno pozorište, 1924.
Spirinica, Narodni poslanik, Narodno pozorište, 1924.
Mađarica Juliška,  Put oko sveta,  Narodno pozorište, 1924.
Živka, Gospođa ministarka, Narodno pozorište, 1929.
Fema, Pokondirena tikva, Narodno pozorište, 1933.
Sarka, Ožalošćena porodica, Narodno pozorište, 1934.
Gđa Spasić, Ujež, Narodno pozorište, 1934.
Baba Gicka, Golemanov, Narodno pozorište, 1935.
Jela, Naši maniri, Narodno pozorište, 1935.
Baba, Skakavci, Narodno pozorište, 1935.
Zelenićka, Rodoljupci, Narodno pozorište, 1935.
Jablanova majka, Porodica Blo, Narodno pozorište, 1940.

Uloge u filmovima
Nikolina stanodavka, Grešnica bez greha, režija Kosta Novaković, 1930.

Gramofonske ploče (izbor)
Drama
Stokić Žanka, Arsenović Teodora, Zlatković Aleksandar, Dušanović Milorad, Veselinović, Brzak, Đido (čin I). Edison Bell, Z 1816, IX-5, 3213

Produkcije
Stanojević Ilija Čiča, Arsenović Teodora, Stokić Žanka, Dorćolski žur, Odeon, A192834 a, VI – 10,911
Stokić Žanka, Cvetković Brana, Žensko pravo glasa, Edison Bell, Z 11733

Grol, Milan. 1952. Iz pozorišta predratne Srbije. Beograd: Srpska književna zadruga.

Hajduković, Luka. 2006. Stranice o pozorištu. Novi Sad: Pozorišni muzej Vojvodine.

Marković, Olga. 1987. Žanka Stokić, katalog i izložba. Beograd: Muzej pozorišne umetnosti.

Stojković, Borivoje. 1983. Velikani srpskog pozorišta. Beograd – Valjevo: Srpska književna zadruga Beograd i GIRO „Milić Rakić” Valjevo.

Vinaver, Stanislav. 2015. Bog i čovek na pozornici. Beograd: Službeni glasnik.

Volk, Petar. 2004. Žanka Stokić. Beograd: Narodno pozorište u Beogradu.

TV emisija Među nama – Žanka Stokić
Drama Žanka Miodraga Ilića Opera & Theatre Madlenianum – najava
TV drama Smrt gospođe ministarke
TV emisija Ni kriva ni nevina: Žanka Stokić
Igrani film “Grešnica bez greha”, Koste Novakovića 1930.