Lazarević Anđelija

Anđelija Lazarević je rođena 1885. godine u Beogradu. Poticala je iz ugledne porodice, bila je ćerka književnika i lekara Laze Lazarevića i Poleksije Hristić, ćerke političara (predsednika vlade i ministra) Nikole Hristića. Bez oca je ostala sa svega pet godina. Bavila se književnošću i slikarstvom. Priređivačica njenih sabranih tekstova Zorica Hadžić navodi da sačuvana prepiska Anđelije Lazarević broji svega dve dopisnice te da se od informacija o njenom životu pre može sastaviti „kroki za životopis” nego biografija (Hadžić 2011, 158, 155).

Život Anđelije Lazarević bio je obeležen bolešću, najpre se lečila od tuberkuloze, a zatim od kancera. Osnovnu školu završila je od kuće jer usled lošeg zdravstvenog stanja nije mogla redovno da pohađa nastavu. Nakon toga nastavila je školovanje u Devojačkom vaspitnom zavodu, a 1899. godine upisala je slikarsku školu Kirila Kutlika (Cyril Kutlík), koju su kasnije vodili Beta i Rista Vukanović. Ovde se školovala do 1911. godine. Pored Vukanovića, predavali su joj Marko Murat i Dorđe Jovanović. Nakon što je 1910. godine položila malu maturu niže gimnazije, postavljena je 1912. za učiteljicu slikanja u Prvoj ženskoj gimnaziji u Beogradu. Odlazi u Minhen 1914. godine kako bi usavršavala slikarstvo, ali ovaj boravak prekida zbog izbijanja Prvog svetskog rata. Prve ratne godine provela je sa majkom u Prokuplju gde je kratko radila kao bolničarka. Nakon povratka u Beograd, tokom rata se izdržavala držeći časove slikanja, pokrenula je kurs primenjene umetnosti i bavila se oslikavanjem ćupova i vaza. Tokom rata iz kuće Lazarevića u Beogradu nestao je veliki broj Anđelijinih slika.  Bila je članica slikarskog udruženja „Lada” od 1920, i na izložbama ove organizacije redovno je izlagala svoje radove, kao i „Udruženja likovnih umetnika u Beogradu” od njegovog osnivanja 1919. godine.  Zahvaljujući dobijenoj stipendiji za slikarsko usavršavanje, 1920. godine je boravila u Parizu gde je upisala Ecole des Beaux Arts.  Intenzivno se dopisivala sa Urošem Predićem, Milicom Janković i Olgom Kosanović. Dok je slikarstvo usavršavala institucionalno, privatno se obrazovala iz oblasti književnosti, govorila je nemački i francuski, a učila je i ruski, italijanski i engleski jezik.

Zbog bolesti je često prekidala školovanje i odlazila na lečenje u Beč, na Hvar, u Sloveniju i konačno u Split, gde je radila kao nastavnica u srednjoj školi. Pred smrt se iz Splita vratila u Beograd gde je 1926. godine umrla u Sanatorijumu Vračar. Sahranjena je u porodičnoj grobnici na Novom groblju u Beogradu.

Pisala je poeziju, prozu (pripovetke i roman) i prozaide. Tokom života nije publikovala nijednu knjigu, već je svoje radove objavljivala u časopisima. Debitovala je pesmom „Što se stramiš” 1904. godine u Carigradskom glasniku. Počela je da piše početkom veka, u vremenu kada je centralni književni časopis bio Srpski književni glasnik, a „glavni književni arbitar” njegov urednik Jovan Skerlić. Jovan Skerlić je prihvatio da objavi njenu pripovetku „Lutanja” u prvoj seriji Srpskog književnog glasnika, ali do toga nije došlo zbog Skerlićeve smrti (1914) i izbijanja Prvog svetskog rata. U međuratnom periodu, od 1920. godine Anđelija Lazarević većinu svojih radova objavljuje u književnom časopisu Misao koji su uređivali Sima Pandurović i Velimir Živojinović. Opus Anđelije Lazarević nije obiman, ali je značajan. Tokom života objavila je nekoliko pesama, pet prozaida/pesama u prozi i osam pripovedaka. Posthumno, neposredno nakon autorkine smrti, izdata je knjiga Palanka u planini i Lutanja  (1926) gde je pored ranije već štampane pripovetke „Lutanja”, premijerno objavljen i kraći roman Palanka u planini. Knjiga je izašla u čuvenom plavom kolu Srpske književne zadruge, a predgovor je napisao Pavle Popović, ugledni kritičar, istoričar književnosti i profesor univerziteta. Tekst Pavla Popovića je do skoro bio jedan od retkih tekstova koji sumiraju stvaralaštvo ove književnice.

Nakon smrti Anđelije Lazarević mnoge njene koleginice i kolege objavili su nekrologe i druge tekstove koji predstavljaju i svedočanstva o životu i radu ove autorke. Nekrolozi su štampani u brojnim časopisima, u Politici, Misli, Ženskom pokretu, Srpskom književnom glasniku. O Anđeliji Lazarević su pisali Velimir Živojinović, Milica Janković, Miloš Crnjanski, Danica Marković, Ana Marinković, Katarina Bogdanović. Miloš Crnjanski je u sećanjima na posleratnu književnost (1929) pisao o njenoj kući kao svojevrsnom književnom i umetničkom salonu gde su se okupljali mladi pisci i umetnici. Crnjanski je takođe o njoj i slikarki Nataliji Cvetković objavio članak „Jedna mala renesansa” u časopisu Demokratija. O Anđeliji Lazarević značajno svedočanstvo ostavila je i Milica Janković, savremenica i prijateljica, koja je objavila nekoliko nekrologa i članaka povodom Anđelijine smrti. Prema svedočenju Milice Janković, njih dve su imale razvijenu prepisku koja je (verovatno) izgubljena. Anđelija Lazarević je postala i junakinja pripovetke, pa je Danica Marković, pesnikinja i pripovedačica, i jedna od najznačajnijih autorki međuratne književnosti, u Politici (1929) objavila priču u kojoj je obradila anegdotu iz ratnih godina Anđelije Lazarević. Nakon ovih tekstova objavljenih neposredno nakon autorkine smrti i nekoliko godina nakon nje, delo Anđelije Lazarević pada u zaborav. Svi njeni radovi su prikupljeni i zajedno odštampani tek 2011. godine u knjizi Govor stvari u okviru edicije Sopstvena soba izdavačke kuće Službeni glasnik. Ovo izdanje sabranih tekstova priredila je Zorica Hadžić, koja je za ovu priliku napisala i jedan od referentnih savremenih tekstova o životu i književnom stvaralaštvu Anđelije Lazarević.

Anđelija Lazarević svoje književno oglašavanje započinje poezijom i to pre svega, pesmama u prozi, a nastavlja pripovetkama, da bi završila kraćim romanom. Žanrovska putanja njenog literarnog stvaralaštva kreće se od intimističkih i refleksivnih žanrova (prozaida) ka književnim formama koje se baziraju na formalno većem stepenu objektivnosti od pripovetke do romana (Milinković 2022a). Najznačajniji deo književnog opusa Anđelije Lazarević jesu njene pripovetke i roman Palanka u planini. Njen prozni opus doprinosi modernizaciji srpske proze u periodu između dva svetska rata. Pripovetke imaju karakteristike modernističke književnosti u koje spadaju okrenutost ka unutrašnjem životu junaka, introspektivno pripovedanje, nestabilnost pripovedača, smeštanje radnje u gradsku sredinu, fragmentarnost, eliptičnost, liričnost i sl. Njen opus načelno možemo karakterisati kao modernistički, a kao takav je prožet dvema tendencijama: intimističkom i impresionističkom (Simić 2021). Iz perspektive proučavnja ženske književnosti, stvaralaštvo Anđelije Lazarević je posebno značajno jer je ginocentrično – njene pripovetke su narativ o ženama. Iako nisu uvek glavne junakinje, one predstavljaju značajno pripovedno mesto u svakoj od pripovedaka i u romanu. Ipak, Anđelija Lazarević ne piše o radikalnim tipovima slobodoumnih pobunjenih intelektualki ili o tzv. novoj ženi, pa njena književnost u tom smislu nije eksplicitno feministička. Međutim, zajedničko za sve junake i junakinje Anđelijine proze jeste osećanje melanholije, koja proističe iz nezadovoljstva životom u zadatoj sredini gde su vladajući uzusi propisani podrazumevanim patrijarhatom, pa junakinje u njenoj prozi tiho pate pod njegovim pritiskom. Tako su melanholična stanja njenih junakinja u direktnoj vezi sa njihovom ženskošću (Milinković 2022a). Posebno intrigantna jeste pripovetka Aneta (1924) u kojoj je autorka obradila tabuisanu temu (ilegalnog) abortusa što je predstavljalo radikalan tematski izbor. Ovo je jedna od malobrojnih pripovedaka u istoriji ženske književnosti uopšte o prekidu trudnoće, temi koja je bila jedna od prisutnijih na stranicama feminističke štampe međuratnog perioda u nefikcionalnim diskursima, ali su se autorke ustručavale da je književno obrađuju (Milinković 2022b).

U stvaralaštvu Anđelije Lazarević podjednako su zastupljeni i književnost i slikarstvo. Ona pripada značajnoj grupi slikarki koje su se obrazovale u školi Riste i Bete Vukanović i koje su modernizovale slikarski izraz neposredno nakon Prvog svetskog rata. Ovu grupu su činile Natalija Cvetković, Ana Marinković, Vidosava Kovačević, Milica Čađević, Jovanka Marković i dr. (Lazić 2014). Kao i književni, i slikarski opus Anđelije Lazarević je nevelik, ali značajan. Tokom života Anđelija Lazarević je izlagala na godišnjim izložbama slikarske škole koju je pohađala, na izložbama udruženja „Lada” i drugim grupnim izložbama. Samostalnu izložbu nije nikada imala. O Anđeliji Lazarević kao slikarki Zora Simić piše da je „najviše slikala pejzaže masnim i vodenim bojama. Radila je portrete i mrtve prirode, kao i enterijere. (…) Svi ti radovi pokazuju jednu finu dušu, treparavu, punu preliva i neke životne radosti (…) Boje su na ovim slikama nežne, potez lak, ženski, ali siguran i povezan, sažima boju i daje slici izraz celine” (Simić Milovanović 1938). Njene najčešće navođene slike su Devojka u enterijeru, Portret muškarca (1916), Devojka sa kapom, Žena na stolici (1918), Enterijer/Sestre Hristić (1919), Portret Ruže Branovački (1924). Sa koleginicom Natalijom Cvetković naslikala je Anu Rakić, majku pesnika Milana Rakića (1918). Najviše je koristila tehniku akvarela, a njeno slikarstvo je dominantno impresionističko, karakteriše se kao predstavnica minhenskog impresionizma (Jovanov 1985, Trifunović 1973), dok se u nekim od radova primećuju uticaji konstruktivizma (Lazić 2014, 293). Njen crtež na ovim slikama je siguran, forma čvrsta, naslikan je intimni trenutak prolaznosti, slike su veoma poetične (Lazić 2014). Pored pejzaža, kojem je najviše bila posvećena, uspešno je radila i portrete.

Nažalost, mali broj njenih slika je sačuvan.

Palanka u planini i Lutanja. Beograd: Srpska književna zadruga. 1926.

Govor stvari (Sabrani spisi). Prir. Zorica Hadžić. Beograd: Službeni glasnik. 2011.

Hadžić, Zorica. 2011. „Anđelija Lazarević, zaboravljena književnica i slikarka”. Pogovor. Govor stvari, 153–168. Beograd: Službeni glasnik.

Lazić, Snežana. 2014. „Anđelija Lazarević”. Museum, 15 (15): 277–296.

Janković, Milica. 1926. „Anđelija L. Lazarević”. Misao, 20 (7/8): 425–432.

Jovanov, Jasna. 1985. Minhenska škola i srpsko slikarstvo. Novi Sad: Galerija Matice srpske.

Milinković, Jelena. 2022a. Ženska književnost i periodika: Misao (1919–1937) u kontekstu feminofilnih časopisa. Beograd: Institut za književnost i umetnost.

Milinković, Jelena. 2022b. „Lessons from the Past: The Right to Abortion in Three Pictures.” Slavia Meridionalis, 22 (22).

Popović, Pavle. 1926. „Anđelija Lazarevićeva”. Predgovor. Palanka u planini i Lutanja, 3–25. Beograd: Srpska književna zadruga.

Simić, Zorana. 2021. „Modernistička subjektivnost i proza Anđelije Lazarević”. U: Modernizam i avangarda u jugoslovenskom kontekstu, 43–64. Beograd: Institut za književnost i umetnost.

Simić, Milovanović, Zora. 1938. Slikarke u srpskoj umetnosti. Beograd: Sloboda.

Trifunović, Lazar. 1973. Srpsko slikarstvo 1900–1950. Beograd: Nolit.

Živojinović, Velimir. 1926. „Književno delo Anđelije L. Lazarević“. Misao, 22 (7/8):  501–504.

Anđelija Lazarević u bazi Knjiženstvo

Anđelija Lazarević

U noći

U vedroj, zimskoj noći ja čujem njihov krik i tražim da ih vidim. Ali više moje glave je samo studeno, zvezdano, zimsko nebo. Meni se čini da će njihove senke preleteti preko belog snega oko mene, ili da će se ocrtati mrke siluete raširenih krila, ispod mnogobrojnih, blistavih Zvezda. Ja čujem njihov krik… Gde su?

I tvoj glas sam čula. Ali ko je mogao naći te, videti i zadržati te. Minula si i ti kao jato divljih gusaka u noći, divlja kao i one, neviđena kao i one. Tvoj glas sam čula, ali više mene bilo je samo jasno, zvezdano nebo, oko mene blistavi sneg – a gde si ti bila?

Izvor: Lazarević, Anđelija. 2011. Govor stvari. Beograd: Službeni glasnik, str. 11.

Anđelija Lazarević

Čovek s bremenom

U tamnom, četvrtastom okviru otvorenog prozora ja vidim jedan deo noćnog neba sa zvezdama bledim zbog mesečevog sjaja. Polako se diže zlatna kugla i gleda u moju sobu: velika, svetla, hladna, sa slikom čoveka koji nosi breme na leđima.

Gledamo se, ja i čovek sa bremenom; gledasmo se dugi deo noći: on na jednoj zvezdi, ja na drugoj. Gledamo se nepomično i nemo dokle mesec ide svojim putem i gubi se iz okvira na mome prozoru, u onom delu neba koji ne vidimo više.

Izvor: Lazarević, Anđelija. 2011. Govor stvari. Beograd: Službeni glasnik, str. 14.