Vukanović (Bachmayer) Babette

Babette Bahmajer (Bachmayer), kasnije poznata kao srpska i jugoslovenska slikarka i karikaturistkinja Beta Vukanović, rođena je 1872. godine u Bambergu u Nemačkoj, gde je pohađala osnovnu, a zatim i višu žensku školu. Slobodno vreme provodila je svirajući klavir i plešući. Još u detinjstvu, u osnovnoj školi, Babet je volela da crta crteže i karikature, šaleći se sa svojim profesorima i drugovima, zbog čega je neretko bila kažnjavana (Ristić 2004: 41). Uprkos tome, dosledno je nastavljala da istražuje ljudske karaktere, ukazujuću na njihove mane i slabosti na šaljiv način, zbog čega je postala jedna od najistaknutijih srpskih karikaturistkinja XX veka.

Od 1889. do 1891. slikarstvo je učila u Školi za primenjenu umetnost u Minhenu, zatim u ateljeima Karla Mara (Carl von Marr) i Ludviga Herteriha (Ludwig Herterich), da bi period od 1892. do 1896. provela u privatnoj umetničkoj školi Slovenca Antona Ažbea, kod koga će učiti i naša Nadežda Petrović. U ovoj školi Beta će upoznati budućeg supruga, Ristu Vukanovića (1873–1918), umetnički nadarenog mladića, rodom iz Bugovine u Hercegovini. Babet je završila i kurs grafike pod mentorstvom profesora Maksimilijana Dasioa (Maximilian Dasio) (Borozan 2022: 5). U toku školovanja, oprobala se u različitim likovnim disciplinama i vizuelnom izražavanju, te se zato i odlučila za uglednu Ažbeovu privatnu umetničku školu gde je svoje umeće mogla razvijati i oblikovati u skladu sa najnovijim tendencijama evropske moderne umetnosti. Babet se u slikarskoj školi dobro snalazila, sklapajući brojna prijateljstva od kojih će neka ostati trajna.

Rista Vukanović bio je, kao i Babet, Ažbeov student slikarstva, a školovanje u Minhenu započeo je 1891. godine. Pre dolaska u Nemačku, umetničke veštine usavršavao je u Severinu u Rumuniji i u Petrogradu, u Rusiji. Nakon studiranja u istočnom delu Evrope, Vukanović putuje na Zapad i dolazi upravo u Minhen gde upoznaje mladu slikarku Babet, ili kako su je prijatelji zvali Beta. Dvoje mladih umetnika su tokom studija postali bliski i 1897. godine putuju u Pariz kako bi na Akademiji Delekliz (Delècluze) studirali naredna četiri meseca. Nakon završetka semestra, 1898. godine, odlučili su da se venčaju, i upute se ka Beogradu, kako bi stečena evropska iskustva podelili sa kolegama i koleginicama u glavnom gradu.

Iste godine, Beta i Rista Vukanović, u saradnji sa vajarem Simeonom Roksandićem, organizuju zajedničku izložbu u sali Narodne skupštine Beograda. Izložbu je svečano otvorio upravnik Narodnog muzeja Mihailo Valtrović, a događaj je posetio i kralj Milan Obrenović (Kusovac 2010: 4). Pošto je kralj i sam bio veliki poštovalac umetnosti i kolekcionar umetničkih dela, pozvao ih je da izlažu u kraljevskom Dvoru. Ta izložba je ubrzo i ostvarena, tačnije 1900. godine, i tom prilikom je kralj otkupio Vukanovićevo delo Dahije. Novac zarađen od prodaje slike, uz sumu koju je Beta, kao pomoć, dobila iz Nemačke, bračni par odlučuje da uloži u projekat buduće porodične kuće u Kapetan Mišinoj ulici br. 13, po zamisli i planu arhitekte Milana Kapetanovića. Ujedno, ova kuća će već od 1902. godine postati sedište Umetničke škole koju su osnovali bračni par Vukanović, kao naslednicu prve Srpske crtačke i slikarske škole koju je 1895. godine osnovao slovački umetnik, ilustrator i pedagog Kiril Kutlik (Cyril Kutlík, 1869‒1900).

Porodična kuća i ujedno, umetnička škola Bete i Riste Vukanovića, imala je formu vile i nalazila se na uglu sa Jovanovom ulicom. Zahvaljujući velikim prozorima, njena unutrašnjost bila je prijatno osvetljena. Uz prepoznatljiva, velika ulazna vrata, kuća je bila bogato dekorisana freskama, među kojima se posebno ističe Betin rad Tri muze sa alegorijskim prikazima muzike, slikarstva i igre, u vidu tri ženske figure. Oko njih su bili oslikani ukrasi u vidu cvetova i perja. Unutar kuće su se nalazila četiri zasebna, potpuno opremljena ateljea visokih plafona, kako bi učenici mogli raditi i spremati se za studije u inostranstvu. Na toj adresi su se održavali kulturno-umetnički događaji , balovi, pa čak i maskenbali (Borozan 2022: 22). Vukanovići su imali i nekoliko kućnih ljubimaca, između ostalog pticu i jednog ježa, o kojima je Beta brinula. Kuća u Kapetan Mišinoj je kasnije postala Kraljevska umetnička škola, a 1948. i Akademija (tj. Fakultet) primenjenih umetnosti. Danas je ovo istorijsko zdanje proglašeno spomenikom kulture grada Beograda.

U novoj slikarskoj i crtačkoj školi Bete i Riste Vukanovića, studenti su učili razne tehnike crtanja i slikanja. Beta je svoje učenice podučavala akvarelu i slikanju uljem, dok je Rista vodio muško odeljenje i predavao slikarstvo i večernji zanatski kurs. Beta je svoje učenice podsticala na aktivno opažanje slikanog subjekta i intenzivno posmatranje svoje okoline. Motivisala ih je da slikaju u prirodi (i to najčešće na Kalemegdanu) i po prirodi, dok su u ateljeu slikali po modelu. Zalažući se za slikarstvo plenera koje je i sama negovala u svom opusu, Beta je u znatnoj meri uticala na razvoj modernističkog izraza u srpskoj umetnosti XX veka. Njeni radovi imali su izrazito impresionističku atmosferu. To se najviše ogledalo u odabiru specifičnog, otvorenog kolorita, baršunastim potezima kista, brižljivoj obradi svetlosti i senke u slici. Uz slikarstvo, kao produkciju glavnog toka, Beta Vukanović se zabavljala slikajući karikature javnih i uticajnih ličnosti društvenog i političkog života Srbije i Beograda. Neretko je karikature izrađivala perom da bi ih naknadno bojila pastelom ili dorađivala akvarelom. „U svim ovim radovima ističe se njena izuzetna karakterizacija ljudi i njihovih nagona u savremenom životu. Otuda su slikarkine parodije i satire bitni vizuelni primeri modernog života, koji je u jednom niskom, ali popularnom mediju, predstavio visokorodne likove, i učinio ih bliskim trivijalnom i običnom” (Borozan 2022: 77). U Srbiji su ovi radovi prikazani nakon 1910. godine, kada je bila organizovana četvrta izložba članova grupe „Lada”.

Beta Vukanović se jedno vreme bavila i grafikom, a posebno bakrorezom. S obzirom da u javnom prikazivanju nisu postigle uspeh, njene grafike ostale su sporedna delatnost u okviru opusa umetnice. Svoj grafički pribor Beta Vukanović predala je studentu Ljubomiru Ivanoviću, koji će kasnije postati jedan od naših najistaknutijih i najcenjenijih grafičara, naročito se zalažući za razvoj ove slikarske discipline u prvoj polovini XX veka.

U toku Balkanskih ratova, Beta Vukanović dobrovoljno je bila bolničarka, poput naših brojnih umetnika i umetnica koji su istovremeno bili i slikari i ratnici (Merenik, Borozan, 2022: 169). S početkom Velikog rata, Betin život se promenio nakon što se njen suprug teško razboleo od tifusa. Bili su nekoliko puta, po potrebi, prebacivani sa jedne lokacije na drugu, često putujući i po petnaest sati. Bili su transportovani zajedno sa grupama vojnih ranjenika, prvo u Solun a zatim i u Francusku, tačnije u Marselj. Tokom ovog perioda, porodična kuća Vukanovića je stradala i usled bombardovanja potpuno opustošena. Beta je najveću utehu pronalazila u izradi akvarela i skiciranju. Godine 1919, nakon Ristine sahrane na groblju u Tijeu u Francuskoj, Beta se vratila u Srbiju, gde je zatekla porodičnu kuću u ruševinama. Nakon prodaje kuće konzulu Milutinu Stanojeviću, uzela je svoje stvari i preselila se u Dom učenica Beograda. U Domu učenica je Beta neko vreme bila zaposlena kao nastavnica likovne kulture, a u periodu između dva svetska rata je nekoliko puta menjala radno mesto. Beta Vukanović bila je jedna od osnivačica Udruženja srpskih umetnika za plastične umetnosti i muziku 1898. godine, iz kojeg će 1919. godine izrasti Udruženje likovnih umetnika Srbije (ULUS) , koje je do danas aktivno i broji preko 2000 članova. Godine 1921. godine postala je nastavnica u Umetničkoj školi i nastavila, gotovo do kraja svog života da predaje mlađim generacijama. Umrla 31. oktobra 1972. godine u Beogradu.

Tokom Betinog dugog i plodnog života, nastalo je više stotina radova u raznim tehnikama, koje i do danas plene svojom modernošću, dominantno impresionističke vibrantne palete, uz neumitne uticaje minhenskog simbolizma i secesije. U njenim radovima spaja se klasično i moderno. Beta Vukanović je izvanredno značajna i kao jedna od prvih karikaturistkinja u Srbiji. Izradila je preko 500 karikatura, kojima je, između ostalog, ilustrovala i roman Branislava Nušića, Opštinsko dete iz 1902. godine. Crtala je svoje poznanike i kolege u Srbiji, uključujući i poznate ličnosti: Nadeždu Petrović, Petra Dobrovića, Iliju Šobajića, Uroša Predića, neretko prikazujući i svoje profesore, na primer Antona Ažbea. Od karikatura važnijih ličnosti svakako bi trebalo navesti i Venčanje Jovana Cvijića gde je Beta vrlo šaljivo prikazala uspaničenog mladog geografa, dok pred sveštenikom u crkvi drži ruku svojoj budućoj supružnici. Pred kraj života umetnica retko radi karikature, a među poslednjim se posebno izdvaja Autokarikatura. Upravo taj crtež bio je 1954. godine objavljen u dnevnom listu Politika i obeležio je ujedno i kraj njenog rada u polju karikature (Borozan 2022: 77‒79).

Za svog života Beta Vukanović je izlagala u Minhenu, Parizu, Londonu, Beogradu, Torinu i Rimu. Muzeju grada Beograda je 1954. godine poklonila oko 250 slika i karikatura različitih tehnika i motiva koje su kasnije uvrštene u obiman Legat „Bete Vukanović”. S obzirom na ovu slikarkinu nesebičnost i ljubav prema srpskoj kulturi, svakako se može reći da je svojim zalaganjem ona doprinela, kako evropeizaciji Beograda i Srbije, tako i unapređenju školovanja, posebno žena u srpskoj umetnosti. Talentovane devojke i žene u domaćoj sredini su do tada bile u nezavidnom položaju po pitanju obrazovanja, te su često bile skrajnute i nisu imale priliku da se školuju za umetnice. Beta se trudila da tu nepravdu svojim pedagoškim radom i trudom ispravi, te da pruži priliku Srbiji da postane bogatije i plodnije kulturno tlo. Kao zanimljivost bi svakako trebalo navesti i Betino smelo ponašanje u lokalnoj sredini, poput nošenja radničkih pantalona, umesto suknje, prilikom oslikavanja fasade kuće u Kapetan Mišinoj. U to vreme su u našim krajevima takvi prizori bili retkost, baš kao i vožnja biciklom beogradskim ulicama, čime je Beta postala preteča feministkinja na ovim prostorima, boreći se za ravnopravnost po pitanju obrazovanja i jednakosti među polovima. Istovremeno, uprkos nemačkom poreklu, ona se uvek izjašnjavala kao Srpkinja, doprinoseći afirmaciji srpske umetnosti u evropskom kulturnom kontekstu. Predstave raznorodnih etno tipova upečatljivi su primeri Betine širine pogleda i borbe za jednakost kako po pitanju rodnog, tako i u smislu nacionalnog identiteta.

Beta Vukanović volela je jednostavne, intimne scene koje je ovekovečila na svojim slikama. U pitanju su pejzaži, mrtve prirode, žanr scene. Nesumnjivo izuzetno je važan uticaj Minhena i minhenske škole slikarstva u ranom periodu njenog stvaralaštva. Izdvajajući iz te faze ulje na platnu, Portret moje majke (1890‒1898), istoričarka umetnosti Isidora Savić primećuje: „Izveden gotovo u prirodnoj veličini, portretni prikaz slikarkine majke odiše duhom tamnog minhenskog slikarstva realizma i predstavlja odraz ideala buržoaskog društva u usponu. Saobražen načelima građanskog portreta, koji počiva na akademskim normama, prikazuje poluprofilni izgled starije žene odevene po modi datog vremena. Notu elegancije portretisanom modelu daje modni aksesoar, koji čine pelerina s krznenim okovratnikom i maramica u levoj ruci kao tipični ženski atribut koji ukazuje na otmenost i damske manire. Portret prikazuje ličnost s dostojanstvenim stavom, ali i izvesnom dozom rezerve, koja je, uz blagi osmeh, u izvesnoj meri neutralisana na slobodnije izvedenoj verziji istog portreta na kartonskoj podlozi,  gde je rumeni inkarnat obraza naglašen oranž akcentima. Izvesna rigidnost u stavu može ukazivati na potencijalnu nelagodnost prilikom poziranja, ali i na autoritet, mudrost i iskustvo kao odlike koje su u evropskoj likovnoj tradiciji bile označitelj portreta vremešnijih modela (West, 2004: 140).” (Savić 2022: 95).

Berba šljiva iz 1923. godine govori u prilog izbora jednostavnog motiva koji zahvaljujući treperavoj, impresionističkoj tehnici i baršunastim potezima prerasta u neprolazni prizor svakodnevice. Česti motivi bili su i portreti dece koja su se u komšiluku igrala, ali i autoportreti koje je Beta ponekad modifikovala i uklapala u svoje ostale kompozicije. Pastelima je radila na toniranom papiru i volela je da obrađuje letnje i prolećne prizore, bogate nežnim nijansama ružičaste, narandžaste i svetlo plave. Njena prefinjena tekstura slike proizvodi utisak posmatranja prizora kroz tanani veo. Mrtvu prirodu je radila gotovo po pravilu iz blago podignute perspektive, s pogledom ka stolu na kome se najčešće nalazila vaza ili saksija sa cvećem poput karanfila ili muškatli, sezonsko voće (breskve, dunje ili jabuke). Među najpoznatijim i najčarobnijim slikama ovog tipa, svakako su Magnolije iz 1935.

Čuvena slika u ulju, Krsna slava, nastala je za potrebe velike Internacionalne izložbe u Parizu 1900. godine (Ristić 2004: 13). Na kompoziciji građenoj pomoću naglašeno svetlo-tamnih odnosa, uočavaju se gosti i domaćini, ispijajući vino i razgovarajući. Sveća na stolu i mali prozor u dnu sobe s leve strane, jedini su izvori svetlosti. Na slavskoj trpezi umetnica postavlja „malu mrtvu prirodu”, tačnije slika čašu crnog vina i slavski kolač, obasjane svetlošću sveće. Iako je za Betu obred slave bio potpuno stran, ipak, fasciniralo ju je jedinstvo naroda usled verskog obreda i ljubav između članova okupljene porodice. „Mada je sama Beta, sećajući se svoje popularne slike Krsna slava, izjavila da ima i boljih od nje, što je tačno, mora se reći da je ovo delo izvedeno besprekorno, savim u duhu minhenskog realizma. Nјena sačuvana reprodukcija svedoči o izuzetnoj crtačkoj sigurnosti, ubedljivosti materijalizacije, živom ritmovanju svetlosti, prirodne i veštačke, bilo one koja dolazi od prozora ili od slavske sveće, zatim o portretskoj individualizaciji ličnosti, dobrom rasporedu figura u pokretu, ostvarenoj slavskoj atmosferi, jednako kao i o majstorski rešenoj kompoziciji” (Kusovac 2010: 7‒8). Interesantno je napomenuti da iz iste godine potiče, za razliku od Krsne slave, jedna od najmodernijih slika Bete Vukanović, U kafani, rađena u tehnici pastela, popularisanoj tokom osamdesetih i devedesetih godina XIX veka, zahvaljujući impresionisti Edgaru Degau (Edgar Degas). Ukazujući na svoju neupitanu modernost kako na nivou tehnike, tako i na nivou sižea, „umetnica je predstavila fenomen kafea kao novi vid razonode i odraz razvoja sociokulturnog života u urbanom miljeu artikulisan krajem XIX i početkom XX stoleća” (Diga 2007: 86). Veliki centralni kafei u evropskim metropolama, poput Beča, Minhena, Praga i nadasve Pariza, predstavljali su mesta za moderne oblike druženja i obeležje novog načina života u gradu (Isto). U dekor jednog takvog kafea, slikarki poznatog iz minhenskih ili pariskih dana, smestila je portret žene odevene po modi belle epoque, ali i psa kao modnog aksesoara i statusnog simbola vlasnice, čije prisustvo upućuje na držanje kućnog ljubimca kao na nov način tretitanja životinja koje promoviše moderno društvo (Čupić 2011: 118). Odsečnim potezima, primenom svetlih kontura u nijansama bele, žute i ljubičaste boje, slikarka je dočarala prigušeni kafanski štimung (Savić, Đidić 2021: 8), prostora koji je postepeno poprimao funkciju nekadašnjih mondenskih i građanskih salona (Diga 2007: 87). Pastel ujedno ukazuje i na slikarkino postepeno napuštanje tamnog kolorita u korist plenerističkih boja, kojima je eksperimentisala po dolasku u Beograd (Savić, Đidić, 8)”(Savić 2022: 111-112).

Beta je takođe, poput brojnih slikara i svojih prethodnika evropskog neoklasicizma i romantizma, zagazila u „prostor orijentalnog”. Zanimajući se za prošlost Srbije, oprobala se i u prikazivanju scena iz turskih kupatila i harema, koje je čak imala priliku i sama da poseti. Prizori sa juga Srbije su ostavili jak utisak na nju. Kako je istoričar umetnosti Igor Borozan istakao, slikarku su oduševljavali i etnografski motivi: nošnje, stari nakit i artefakti iz dalekih i stranih zemalja Bliskog istoka. Prikazujući u poznijim radovima idealizovane orijentalne scene kupanja, obedovanja i odmaranja turskih, hercegovačkih i makedonskih lepotica, gledala ih je očima umetnika-moderniste (Borozan 2022: 65‒73).

Enterijeri su bili još jedna od Betinih čestih i rado biranih tema. Beležila je prostore u kojima je provodila vreme slikajući i odmarajući se. U pitanju su staromodno i skromno uređene prostorije, uglavnom dnevni boravci ili spavaće sobe, ispunjene popodnevnim sunčevim svetlom. Jedan od najupečatljivijih je rad Moja soba u Parizu, iz 1914. godine, u čijem se enterijeru sa velikim centralnim ogledalom može videti lik same umetnice.

Danas se umetnost Bete Vukanović čuva i izlaže u muzejima i galerijama u Srbiji, ali i u privatnim umetničkim zbirkama širom Evrope. Prva velika retrospektivna izložba bila je upriličena 1948. godine, a 2023. godine, u okviru jubileja 150 godina od rođenja umetnice, priređena je ambiciozna postavka u Muzeju grada Beograda. Upravo ova izložba, pod nazivom Klasik moderne održana je u izložbenom prostoru Konaka knjeginje Ljubice (Ristić 2004: 83‒86).

Beta Vukanović, počasna i doživotna predsednica Društva srpskih umetnika „Lada”, je u toku svog radnog veka bila dobitnica brojnih nagrada i medalja, posebno u kasnijim decenijama života, kao što su Sedmojulska nagrada 1969. godinu i Orden zasluga za narod koji je primila 1972. godine. „Na kraju, kada se saglada u celini šta je sve Beta Vukanović uradila kao likovni pedagog i angažovani društveni radnik, kao slikar i utemeljivač mnogih oblasti primenjenog stvaralaštva kod Srba, kao pionir u izradi i oblikovanju ukrasnih i upotrebnih predmeta, zatim u oblasti moderno shvaćene ilustracije, grafike, grafičkog dizajna, a posebno zapaženo kao kopista i karikaturista, onda postaje razumljiva i prihvatljiva ocena da su njenim dolaskom likovni život i kultura u Srbiji dobili nove sadržaje i nove vrednosti u skladu s potrebama sredine i zahtevima vremena” (Kusovac 2010: 23).

1. 1. Beta Vukanović, Portret moje majke, 1890–1898, ulje na platnu, 65 x 140 cm, Muzej grada Beograda
   2. Beta Vukanović, Domaćica, nedatovano, ulje na platnu, 64 x 80 cm, Muzej grada Beograda
   3. Beta Vukanović, Iza kulisa, 1954, ulje na platnu, 77 x 88 cm, Muzej grada Beograda
   4. Beta Vukanović, Devojčica, nedatovano, ulje na platnu, 31,5 x 32 cm, Muzej grada Beograda
   5. Beta Vukanović, Slikar i model, 1925, ulje na kartonu, 20,5 x 23,5 cm, Muzej grada Beograda
   6. Beta Vukanović, Mačak, nedatovano, ulje na platnu kaširano na karton, 38 x 46 cm, Muzej grada Beograda
   7. Beta Vukanović, Letnji dan, oko 1920, ulje na platnu, 80 x 60 cm, Muzej grada Beograda
   8. Beta Vukanović, Azaleje, 1933, ulje na platnu, 55 x 83 cm, Muzej grada Beograda
   9. Beta Vukanović, Jevrejka (Paula Duxfeld), oko 1925, pastel, 34,5 x 38,5 cm, Muzej grada Beograda
   10. Beta Vukanović, Kačaci, nedatovano, ulje na platnu, 49 x 61 cm, Muzej grada Beograda
   11. Beta Vukanović, U katedrali, nedatovano, akvarel, 31 x 45 cm, Muzej grada Beograda
   12. Beta Vukanović, Moja soba u Parizu, oko 1914, akvarel-gvaš, 49,5 x 34 cm, Muzej grada Beograda
   13. Beta Vukanović, Slovenka, nedatovano, akvarel, 36 x 50 cm, Muzej grada Beograda
   14. Beta Vukanović, Soko grad, nedatovano, akvarel, 30 x 41,5 cm, Muzej grada Beograda
   15. Beta Vukanović, Grob Riste Vukanovića, 1918, akvarel, 23,5 x 29,5 cm, Muzej grada Beograda
   16. Beta Vukanović, Venecija-kapija na kanalu, nedatovano, akvarel, 16 x 32 cm, Muzej grada Beograda
   17. Beta Vukanović, Emil Nažjar, 1933–1934, tuš, 16 x 22 cm, Muzej grada Beograda
   18. Beta Vukanović, Kont Dampijer, 1935–1937, tuš, 15 x 23 cm, Muzej grada Beograda
   19. Beta Vukanović, Sveti Luka crta Bogorodicu (kopija po Rožer van der Vajdenu), nedatovano, ulje na platnu, 62 x 80 cm, Muzej grada Beograda
   20. Beta Vukanović, Krsna slava, oko 1900, oleografija, 68 x 54,5 cm, Muzej grada Beograda
   21. Beta Vukanović, U kafani, oko 1900, pastel, 34,5 x 63 cm, Muzej grada Beograda

Diga, Žak. 2007. Kulturni život u Evropi na prelazu iz 19. u 20. vek. Beograd: Clio.

Ivanović, Nikola. 2021. Identititet(i): Predstava žene u srspkom slikarstvu 1918‒1941. Novi Sad. Galerija Matice srpske.

Jovanov, Jasna. 1985. Minhenska škola i srpsko slikarstvo. Novi Sad: galerija Matice srpske.

K.S. „Testament Bete Vukanović”. Borba, 9. novembar 1973.

Kusovac, Nikola. 2010. Beta Vukanović. Beograd: Galerija RTS.

Marković, Jasna. 1990. Legat Bete Vukanović. Beograd: Muzej grada Beograda.

Merenik, Lidija. 2017. Modernizmi – kontinuiteti i sučeljavanja. Novi Sad: Galerija Matice srpske.

Merenik, Lidija i Igor Borozan (ur.). 2022. Emancipacija vs tradicionalno: Beta Vukanović i put ka modernoj slici. Beograd: Muzej grada Beograda.

Metlić, Dijana. 2017. Slike prolaznog sveta: odnosi francuskog i srpskog intimizma. Novi Sad: Galerija Matice srpske.

Miljković, Ljubica. 2015. Društvo srpskih umetnika Lada. 110 godina. Beograd: Društvo srpskih umetnika Lada, Narodni muzej.

Protić, Miodrag B. 1970. Srpsko slikarstvo XX veka. Beograd: Nolit.

Savić, Isidora. 2022. „Rani slikarski opus Bete Vukanović i uticaji Minhena na njeno stvaralaštvo”, u: Merenik, Lidija i Igor Borozan (ur.). 2022. Emancipacija vs tradicionalno: Beta Vukanović i put ka             modernoj slici. Beograd: Muzej grada Beograda, 91‒112.

Savić, Isidora i Predrag Đidić. 2021. Izbor slika iz umetničke kolekcije Muzeja grada Beograda. Beograd: Muzej grada Beograda.

Simić-Milovanović, Zora. 1938. Slikarke u srpskoj istoriji umetnosti. Beograd: SLoboda.

Stanišić, Gordana. 2013. Karikatura u delima jugoslovenskih umetnika iz Zbirke Narodnog muzeja u Beogradu. Beograd: Narodni muzej.

Trifunović, Lazar. 1973. Srpsko slikarstvo 1900‒1941. Beograd: Nolit.

Čupić, Simona. 2008. Teme i ideje modernog: Srpsko slikarstvo 1900‒1941. Novi Sad: galerija Matice srpske.

Čupić, SImona. 2011. Građanski modernizam i popularna kultura: epizode modnog, pomodnog i modernog (1918‒1941). Novi Sad: galerija matice srpske.

West, Shearer. 2004. Portraiture. Oxford: Oxford University Press.

Cvetković, Dragan. „Beta Vukanović , Babette Bachmayer 1872—1972.”

Kuća Bete i Riste Vukanovića.

Kovačević, Miona. „Karikature Bete Vukanović ljutile ministre, generale i umetnike.” Blic, 14. maj 2019.

Kralj, M. „SRBIJU VOLELA KAO SVOJU ZEMLJU: Legat Bete Vukanović (1872-1972), posle pauze od 37 godina, ponovo pred publikom u Konaku kneginje LJubice”. Novosti, 27. januar 2023.

Popov, Divna, „Beta Vukanović.“ 28. maj 2022.

Simonović, Zvonko. „Beta Vukanović“, Emisija Portreti, emitovano 1972.

Sudar, Suzana. „Predavanje „Jedan delić slike“ o Beti Vukanović: Slikarkin legat u Muzeju grada Beograda.” Nova, 23. januar 2023.

„Beta Vukanović: Između istoka i zapada: Priča o slikarki iz Minhena koja je odabrala Beograd za svoj dom. 10. februar 2022.”

Jovanov, Jasna (ur.). 2009. Monografija: Spomen-zbirka Pavla Beljanskog. Novi Sad: SZPB

(odlomci preuzeti sa strana 146, 152, 156)

Zora Petrović, Čežnja, 1933, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad

Za razliku od umetnika koji su se bavili ženskim aktom kao jednim od slikarskih motiva, za Zoru Petrović je ta tema predstavljala otelovljenje vitalizma i emocionalnosti. Kao i nekim evropskim modernistima, slika tela omogućavala joj je prezentaciju psiholoških stanja, kao i prikazivanje promena i prolaznosti čovekovog fizičkog postojanja. Za taj motiv počela je da se interesuje još tokom školskih dana, kada se krišom uvlačila u starije razrede da bi radila večernji akt. Kompozicije njenih slika sa aktom bile su, po pravilu, veoma jednostavne jer komplikovanije organizovana slika teško da bi dozvolila ekspresivan slikarski postupak koji je koristila, odnosno veliku brzinu slikanja i energičan rukopis koji su za rezultat imali neposrednost i spontanost izvedenog dela. Tako je rađena i Čežnja, jedan od ranih aktova Zore Petrović, koji još uvek ima diskretnu narativnu strukturu, posebno naglašenu korišćenjem likovnih sredstava. Slikana je brzo kao i druge njene slike kako bi nervozna pulsacija sopstvenog bića doprinela pokretljivosti i životnosti naslikane figure. Štaviše, plima energičnih, klizavih poteza, gotovo utisnutih u zagasite, smeđe tonove, koji se javljaju i na figuri i u prostoru u koji je smeštena, svojom je pokretljivošću prožela sve površine stvarajući posebnu, istovremeno erotičnu i teskobnu atmosferu. Težina, gustina i obilje paste i gest umetnika kao izraz unutrašnjih ritmova egzistencije na ovoj slici bitan su deo njenog značenja. Istovremeno, to su one osobine slikarstva Zore Petrović koje ona od ranih tridesetih godina pa do kraja života nikada nije dovodila u pitanje.

Zora Petrović, Bremenita žena, 1938, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad

Naga ženska tela su u slikarstvu Zore Petrović reprezentovala sliku celokupnog ljudskog trajanja u vremenu i prostoru jer je kroz preobražaje tela, mene fizičkog postojanja, kao i kroz različite karaktere koje njeni aktovi predstavljaju, pratila čovekovu sudbinu. „Pokušavam da pratim čovekovu dramu kroz preobražaje njegovog tela i volela bih da tim putem ostvarim sintezu” – rekla je u jednom intervjuu. „U poslednje vreme naročito me privlače aktovi kroz koje je život prošao i ostavio traga. Na primer, zrelo telo jedne žene sadrži mnogo karakteristika. Ono je slika celog života, a mnogi beže od te istine. Naravno, istina je i lepa devojka. Ali ako je figura suviše lepa, kao da je od voska, onda nema izražajne snage koja je meni potrebna.” Slikajući aktove, koji će posebno dominirati u njenom opusu posle 1950. godine, oslanjala se na intuiciju kao onu saznajnu aktivnost duha koja u neposrednom iskustvu zahvata svet i ljudsko postojanje u njemu. I slika Bremenita žena pokazuje jedan od sudbonosnih preobražaja tela. Organizovana je na tonskom principu od najtamnijih smeđih na pozadini do zlatastih okera tela. Koloristički i simbolički vrhunac predstavljaju sjaj zlatnog nakita oko vrata modela i vrh bremenitog stomaka. Naslikana žena ne gleda u posmatrača, ne upušta se u igru s gledaocem, već je u celosti zauzeta sobom i svojom trudnoćom. Takva njena zaokupljenost zajedno sa zlatnim akcentima svetlosti gradi od slike metaforu kojom se ukazuje na dragocenost ploda i važnost budućeg deteta – „maminog zlata”.

Zora Petrović, Portret Pavla Beljanskog, 1943, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, Novi Sad

Prijateljstvo Zore Petrović s Pavlom Beljanskim bilo je jedno od najznačajnijih u njenom životu. Delili su strast prema umetnosti i patriotizam karakterističan za generaciju ljudi koji su došli u Srbiju između dva svetska rata iz krajeva koji su ranije bili pod vlašću velikih imperija, svesni sopstvene uloge u razvoju matične kulture. Iskrena i dobronamerna, Zora Petrović je bila pouzdana savetnica prilikom odabira slika za kolekciju Pavla Beljanskog, a on je njoj pružao svakako dragocenu podršku u radu. Slikarstvo Zore Petrović i njeno shvatanje umetnosti potpuno su se uklapali u predstavu koju je Pavle Beljanski imao o nacionalnom likovnom izrazu, a u čijem su središtu bili spontanost, emocionalnost, kolorizam, bogatstvo materije i neposrednost izvođenja. Pavle Beljanski je verovatno bio i incijator ideje o slikanju ciklusa pod naslovom „Oj davori ti Kosovo ravno” kojim je Zora Petrović trebalo da ostvari sintezu oblika i boje, zaokruži svoje delo i pridoda mu novu, istorijsku i filozofsku dimenziju. Iz prijateljstva Zore Petrović s Pavlom Beljanskim, s kojim se viđala gotovo svakodnevno kad je on bio u Beogradu, nastalo je više portreta na kojima je Beljanski bio verno naslikan, u odelu s kravatom i maramicom u džepu, dok sedi u fotelji u njenom ateljeu. Za te portrete, koji predstavljaju svojevrsni dnevnik jednog prijateljstva, bio je karakterističan tanak bojeni namaz i mutan kolorit, kao izraz svojevrsne opreznosti i želje umetnice da ugodi osetljivom prijatelju, ili bar da ga ne razočara.

O intimnim prostorima Zore Petrović u kontekstu slike Čežnja, piše istoričar umetnosti Nikola Ivanović:

„Atelje Zore Petrović zasigurno je bilo njeno mesto sigurnosti, prostor u kojem se traga za suštinom – slikarskom i sopstvenom. Mesto u kojem se preispituju nesigurnosti, slikarske poetike; intimni prostor tišine gde umetnik neguje osoben pogled na svet u kome živi, mesto u koje su upisani skriveni delovi njegove ličnosti (Metlić 2017: 221) To je ono mesto čija je kontrola bila u slikarkinim rukama. Prostor u kojem je mogla da ogoli sebe celu, pred sopstvenim slikama i pogledima koje je ona kontrolisala, njen „mikrokosmos, nedostupno mesto intime i javnog života” (Čubrilo 2011: 61). Ako neke identitete Zore Petrović razumemo kao kvir, u svom naučnom značenju, ili makar etimološkom (a svakako da je reč o „netipičnoj” ženi), onda politika „plakara” ili „četiri zida” može biti odgovor na to zbog čega se bavi gotovo isključivo ateljerskim temama, sa vrlo malo izlazaka iz zone komfora, u svet, u heteronormativan pejzaž. U prostor u kojem se nije mogla osećati sigurno. Njen atelje je njena „sopstvena soba”, mesto apsolutne sigurnosti i pukotina u koju je mogla da izlije sve potisnuto, ono je „fantastično mesto potisnutih želja” (Burmaz 2017: 47). Prema psihoanalitičkim teorijama stvaralaštva, svako umetničko delo je povezano s podsvešću stvaraoca, odnosno sredstvo kroz koje se podsvesne želje i fantazije probijaju u spoljašnji svet (Dedić 2016: 62). Ako ženski aktovi Zore Petrović nešto govore, osim da „žena nije smela javno da prizna da zna kako izgleda nag muškarac”, (Čupić 2017: 128), ako govore nešto o slikarkinom podsvesnom i potisnutom, onda je to zasigurno pokušaj da se u jednom vrlo strogom sistemu pozicionira njen rodni, a možda i seksualni identitet. Petrovićkini aktovi, osim što nude redefiniciju pozicije žene kao posmatrača, (Čubrilo 2011: 108) stvarajući koliziju unutar odnosa aktivno i pasivno u heteronormativnoj praksi uloga, oni bi mogli da pokažu i prikrivenu, potisnutu, ali i samosvesnu seksualnost ispoljenu u slobodi „četiri zida”. Čini se kao najindikativniji akt Čežnja (1933), jedan od retkih koji već svojim nazivom odstupa od onih naziva koji upućuju na nekakvo akademsko ili čisto slikarstvo, studiozno razumevanje i gledanje tela, poput „akt”, „studija akta”, „ženski akt” i slično” (Ivanović, 2021: 135).