Crnobori-Fotez Marija

Crnobori-Fotez Marija, glumica, bila je član Hrvatskog narodnog kazališta u Zagrebu, Narodnog kazališta u Rijeci, doživotni član Jugoslovenskog dramskog pozorišta i spisateljica. Roditelji su joj bili Petar, mehaničar na brodovima i podmornicama, a majka Foška  je bila domaćica. Njen suprug Marko Fotez bio je ugledni pisac i reditelj i jedan od osnivača Dubrovačkih letnjih igara.

DETINJSTVO

U osmom mesecu trudnoće majka Marije Crnobori, Foška, je imala špansku groznicu. Marija se rodila prerano – 1. oktobra 1918. godine u mestu Banjole kod Pule. Brigu o Mariji su zbog mamine bolesti preuzele tri tete: Štefanija, Kata i Mara. Četvoro dece Petra i Foške je preminulo, a dečje doba su preživeli najstariji brat Josip, Marija kao šesto dete, Nevenka i najmlađi brat Petar. Josip Crnobori je bio student u klasi slikara Marina Tartalje, a kasnije je radio kao profesor crtanja, sestra Nevenka Crnobori (1920–1981) je bila montažer, a najmlađi brat Petar (1924–1990) je bio snimatelj. Otac Petar je po pozivu jednog prijatelja otišao da radi kao mašinista u ciglani u Sisku 1920. godine. Kada se smestio doveo je porodicu koja se ubrzo proširila za još jednog člana, najmlađeg brata Petra. Marija je završila treći razred osnovne škole u Sisku, a onda je izgorela ciglana gde je Petar radio. Petra je ponovo pozvao prijatelj sa vešću da je našao za njega posao mašiniste u rečnoj flotili u Novom Sadu. Onda se Marijina porodica preselila za Novi Sad gde je ona  završila osnovnu školu nastupajući redovno u školskim priredbama. (Milosavljević 1995, 201, 202)

GLUMAČKI POČECI

Vera, verenica Marijinog brata Josipa je odvela Mariju 1934. u Istarski internat u Zagrebu da uči u Učiteljskoj školi gde je nastavila da recituje i da glumi. Njen talenat za glumu i recitovanje je bio primećen tako da joj je njena razredna Jelka Krizmanić preporučila da treba da se bavi glumom. Marija se borila protiv tog pritiska smatrajući da je učiteljica mnogo solidnije zanimanje, ali je na kraju ipak pristala. Anka Krizmanić slikarka (Jelkina sestra) je odvela Mariju kod čuvenog glumca i reditelja  Dubravka Dujšina (direktor Drame HNK)  zbog procene njenih glumačkih mogućnosti. Na prvom susretu (audiciji) kod Dujšina je recitovala Pjesmu istarskog prognanika Vladimira Nazora, ali na preskok zbog treme. Ipak, Dujšin je procenio da mlada početnica ima talenta i da s njom treba raditi.  Stanovala je u kući porodice Krizmanić i išla godinu dana na časove glume kod Dujšina. Glumačka škola u Zagrebu se otvorila posle duže pauze 1939. godine gde je Julije Benešić bio intendant. Na prijemnom ispitu  je bilo dovoljno da izgovori samo tri rečenice iz drame 72 Langera da bude primljena. U glumačku školu je primljeno 52 polaznika a završilo je samo osmoro (među njima Marija Crnobori i Branko Pleša).

„Sjećam se kad nas je (Tito Stroci) učio kako je neobično važno naglasiti centar fraze, jer tako izađe na vidjelo tačno određena misao. To se moglo postići pauzama ispred ili iza riječi, jačinom glasa i visinom, odnosno dubinom glasa. Naročito je bilo važno novu misao istaći. To smo u školi zvali – silina novine.”

(Crnobori 1991, 147, 157–58)

Tito Stroci (sin čuvene glumice Marije Ružičke Stroci) je kao po pravilu ostavljao Marijin nastup za kraj predstavljanja rada učenika glume. Stroci je glumačku akademiju završio u Beču i bio je sklon foršpilovanju u radu sa polaznicima glumačke škole. Kao početnica Marija je nosila Toantov mač velikoj glumici Viki Podgorskoj u predstavi Ifigenija na Tauridi Johana Volfganga Getea (Johan Wolfgang Goethe) u režiji Branka Gavele kada je on proročki rekao Podgorskoj: „Ova će te mala naslijediti”. Na jednom času Marija je govorila pesmu pred Strocijem sa kojim je bio bio mlad visok čovek talasaste kose sa naočarima.  Stroci je kasnije objasnio Mariji da je to bio  Marko Fotez, budući direktor Narodnog kazališta u Splitu i da traži glumce. Uoči Drugog svetskog rata Branko Gavela je na Katarininom trgu u Zagrebu postavio dve ambijentalne predstave Tirenu Marina Držića i Robinju Hanibala Lucića u izvođenju Hrvatskog narodnog kazališta u Zagrebu. Crnobori je igrom slučaja uskočila u ulogu Tirene i to je bio prvi put da je glumila u uslovnostima teatra na otvorenom prostoru.

Marija Crnobori je vredno upijala tajne glumački zanata, ali je upoznavala i mnoge poznate pisce i pesnike. Družila se sa Ivanom Goranom Kovačićem koji ju je učio kako da pravilno interpretira pesme Dragutina Domjanića i upoznao  ju je sa Vladimirom Nazorom. Od njega je naučila kako da govori njegovu Galiotovu pesan. Kovačić je Mariji Crnobori u čast napisao pesmu Lastavica koju joj je poklonio sa knedlama od šljiva pre nego što je sa Vladimirom Nazorom napustio Zagreb. Nešto kasnije ubili su ga četnici tokom Pete ofanzive. Marija Crnobori je redovno dolazila na manifestaciju „Goranovo proleće” do početka devedesetih godina XX veka.  (Milosavljević 1995, 203)

Crnobori je igrala široku paletu uloga među kojima se ističu uloga Ifigenije u Ifigeniji na Tauridi J.V. Getea  u režiji Branka Gavele i uloga Fedre u Fedri Žana Rasina (Jean Racine) u režiji Mate Grkovića (1942). Prvi put je kao glumica sarađivala sa rediteljem Markom Fotezom igrajući Vilu proleća u Plakiru Marina Držića (1943). Odigrala je Tofaniju, svoju prvu glavnu ulogu u predstavi Bolesna krv Mihaila Sorbula u prevodu Tita Strocija i u režiji Viktora Beka (1943). Bila je proglašena za „najveću nadu hrvatske kazališne mladosti” i „buduću prvu tragetkinju hrvatske drame”. Bila je „ljubimica djece” kao Nšo Či, sestra Vinetua (Marjan Lovrić) u predstavi Vinetu po romanu Karla Maja (Karl May) koju je režirao Kalman Mesarić u izvođenju Omladinskog kazališta DHKU i Hrvatske pučke pozornice (1943). Igrala je i u velikom hitu kakva je bila predstava Spletka i ljubav Fridriha Šilera (Friedrich Schiller) u prevodu Tomislava Tanhofera  i režiji Tita Strocija (1944). Iste godine Crnobori je igrala u predstavi Zanat gđe Vorn Džordža Bernarda Šoa (George Bernard Shaw) u prevodu Tomislava Tanhofera i u režiji Mirka Perkovića. (Banović 2012, 58, 59, 114, 116, 140, 153, 264, 358)

NARODNO KAZALIŠTE RIJEKA

Posle kraja Drugog svetskog rata Marija Crnobori je došla u Rijeku kao član delegacije za razgraničenje Istre. Prilikom posete Narodnom kazalištu u Rijeci ona je upoznala dr Rošića, koji joj je ponudio da recituje na proslavi koja je bila organizovana u pozorištu. Marija je pristala i recitovala je pesme Stipe piva i Dvi daske Mate Balote svog omiljenog pesnika, koga je kasnije mnogo puta interpretirala. Posle tog nastupa je dobila poziv da dođe i da bude članica novoosnovanog Narodnog kazališta u Rijeci (4. siječanj 1946) uz Viktora Starčića i Josipa Bobija Marotija. Crnobori nije bila sretna da iz Zagreba ode u Rijeku, ali kada je sa svojom trupom igrala po raznim nepozorišnim prostorima i za publiku koja možda nikada nije ni bila u pozorištu shvatila je da je pozorište misija i da su glumci pre svega pozorišni trudbenici. Na otvaranju prve sezone je izvedena premijera Dubravke Ivana Gundulića u režiji dr Marka Foteza (1946), koji je bio direktor Hrvatske Drame i reditelj Narodnog kazališta u Rijeci sa Marijom Crnobori u naslovnoj ulozi. U svojim sećanjima Crnobori sa ponosom ističe da je tada nosila kostime velike glumice Vike Podgorske. Takođe, Marija Crnobori je igrala Lauru Lenbah u U agoniji Miroslava Krleže, u kojoj je Lenbaha igrao Anđelko Štimac (1946) koji je predstavu i režirao.  (Crnobori 2011, 257, 258, 264, 273, 274)

DOBA GLUMAČKE ZRELOSTI

Dolazak u Jugoslovensko dramsko pozorište

Zahvaljujući zalaganju glumca Ljubiše Jovanovića gostovala je kao Laura u Krležinoj drami U agoniji u Narodnom pozorištu u Beogradu (1947). Bojan Stupica je 1947. godine po ugledu na MHAT napravio selekciju najboljih  glumaca iz svih pozorišta u Jugoslaviji: Milan Ajvaz, Petar Slovenski, Rahela Ferari i Žarko Mitrović iz Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, Ivo Jakšić, Irena Kolesar, Jozo Laurenčić i Dejan Dubajić iz Hrvatskog narodnog pozorišta u Zagrebu, Branko Pleša, Ivica i Tomislav Tanhofer i Karlo Bulić iz Hrvatskog narodnog kazališta u Splitu, Marija Crnobori i Viktor Starčić iz Narodnog kazališta u Rijeci, Miodrag Samardžić iz Narodnog pozorišta u Sarajevu, Nevenka Mikulić, Kapitalina Erić, Milivoje Živanović, Ana Paranos, Nada Riznić, Mira Stupica i Joža Rutić iz Narodnog pozorišta uz Miloslava Aelksića, Ljubomira Bogdanovića, Miroslava Belovića, Mlađu Veselinovića, Nadu Gregorić, Maju Dimitrijević, Stevu Žigona, Stojana Dečermića, Blaženku Katalinić, Marjana Lovrića, Matu Miloševića, Jovana Milićevića, Olgu Spiridonović, Ljubu Tadića, Sonju Hlebšovu, Sava Severovu, Strahinju Petrovića, Berta Sotlara, Branku Veselinović i dr.  (Cindrić 1960, 187 i 188)

Zbog radova na zgradi Jugoslovenskog dramskog pozorišta u osnivanju, probe čak tri predstave u režiji Bojana Stupic su održavane u evangelističkoj crkvi na Bajlonijevoj pijaci: Kralj Betajnove Ivana Cankara, Ujka Vanja Antona Pavloviča Čehova (Антóн Пáвлович Чéхов) i Ribarske svađe Karla Goldonija (Carlo Goldoni. Radni i skoro zaverenički duh koji je razvio Stupica tokom proba ovih predstava obeležio  je srdačno kolegijalne odnose glumaca koji su bili u podelama. Tomislav Tanhofer je posebno radio sa glumcima koji su došli iz cele Jugoslavije na ujednačavanju književnog govora. Premijere ove tri predstave su održane 3, 6, i 10. aprila 1948. što je pozorišni podvig. Marija Crnobori je igrala Francku u Kralju Betajnove i Sofiju u Ujka Vanji A.P. Čehova i Ljubov Jarovaji KonstantinaTrenjova (sve tri u režiji Bojana Stupice).

Antigona u Antigoni

A onda je usledila uloga Antigone u Antigoni Sofokla u prevodu Miloša Đurića i u režiji Tomislava Tanhofera i Miroslava Belovića (1950) koji je režirao scene sa horom.  Anica Savić Rebac je po predlogu Miroslava Belovića malo doterala Đurićev prevod koji je postao sceničniji. Probe za stolom su trajale mesec dana, a Crnobori je istrajno tražila način kako da njena Antigona započne susret sa svojom sestrom Ismenom. Način rada na ovoj antologijskoj ulozi Marija Crnobori je ovekovečila u svojoj knjizi Svijet glume. Crnobori je igrala Antigonu u Antigoni u režiji Tomislava Tanhofera na splitskom Peristilu 1956, 1957. i 1960. godine.

Kandida u Kandidi

Tomislav Tanhofer je posle Antigone sa mladim Miroslavom Belovićem režirao Kandidu G.B. Šoa (G. B. Shaw) sa Marijom Crnobori u naslovnoj ulozi (1951). Ovog puta, vrlo agilna i studiozna Marija Crnobori je nekako neosetno prošla kroz kreativni proces, jer je brzo našla liniju lika, a privatno je prolazila kroz važan period. Postala je mlada majka koja se neposredno pre početka rada na ovoj predstavi porodila i dobila sina Aleksandra (Sašu). Na ovoj predstavi je naučila od Mate Miloševića koji je igrao pastora Morela, Kandidinog muža, da su disciplina i jednom usvojeni mizanscen svetinje koje se ne smeju narušavati. Međutim, lekciju o poslušnosti glumca kakvu je zastupao Mata Milošević njena priroda nikada nije mogla bezrezervno da usvoji i da primeni. (Crnobori 2011, 229, 231, 233)

Gonerila u Kralju Liru

Mata Milošević je preuzeo na sebe veliku odgovornost kada se odvažio da postavi Kralja Lira Viljema Šekspira (William Shakespeare) u prevodu Huga Klajna (1952) sa Milivojem Živanovićem kao Kraljom Lirom, Jozom Laurenčićem kao Budalom (Ludom), Brankom Plešom kao Edgarom, Jovanom Milićevićem kao Edmundom, Tomislavom Tanhoferom kao Erlom od Kenta, Savom Severovom kao Gonerilom,  Marijom Crnobori kao Reganom i Nadom Gregurić kao Kordelijom. U svojoj kritici Hugo Klajn se između ostalog osvrće na način govora glumaca JDP-a koji nije usaglašen sa književnim jezikom:

„Uzgred: članovi Jugoslovenskog dramskog pozorišta, izuzev nekolicine, ne obraćaju dovoljno pažnje na jezik: kod nekih sasvim nedostaju dužine, a vrlo je često sasvim različito naglašavanje iste reči. Pozorište koje je toliko učinilo da njegovi glumci nauče vladati mačem trebalo je da učini više kako bi bolje vladali i svojim svakodnevnim oružjem, književnim govorom.” (Klajn 1957, 277)

Fedra u Fedri

Ponekad se želja glumice da odigra neki lik poklopi sa repertoarskom politikom pozorišta. Mariju Crnobori je uoči jedne probe sustigao Velibor Gligorić, upravnik i upitao šta bi volela da igra. Ne razmišljajući mnogo ona je rekla da je  uloga Fedre njena želja. Gligorić je na to primetio da ja Milan Dedinac, umetnički direktor JDP-a,  napravio veoma dobar prevod i da će Marija  igrati tu ulogu u bliskoj budućnosti. Crnobori je komad znala iz vremena kada je još bila učenica Glumačke škole u Zagrebu. Tada je naizmenično sa Boženom Kraljevom igrala lik Aricije, dok je Vika Podgorska igrala Fedru. Komad je u Zagrebu režirao Mate Grković, a u podeli je bio i Dubravko Dujšin, jedan od učitelja glume Marije Crnobori. Fedru Žana Rasina u Jugoslovenskom dramskom pozorištu je režirao Tomislav Tanhofer (1953).  Evo šta kritičar Hugo Klajn kaže o Fedri Marije Crnobori:

„Fedra Marije Crnobori imala je u čitavoj pojavi i ponašanju nečega od francuske dvorske dame, naročito u brižljivo prostudiranim, znalački cizeliziranim i lepo recitovanim stihovima; ali su i oni, a još više harmonični i krajnje uzdržani gestovi, delovali klasično strogo i pomalo hladno. Sve je to bilo više majstorski izvajano nego duboko proživljeno, te reči su ipak dolazile više iz glave i  usta nego iz rastrzanog i napaćenog srca. Pored izvanredno finih momenata – kao što je Fedrino priznanje Dojkinji da voli svog pastorka, pa njena scena s mačem, usrdna molba Veneri, tiho kajanje pred smrt – neke su scene pokazivale da Mariji Crnobori više leži samokontrola i samosavlađivanje nego strasnost i ženska slabost tog lika, više smišljeni napori uma i volje nego bezumlje Fedrino.” (Klajn 1957, 299 i 300)

Međutim, široko obrazovanje Huga Klajna (psihijatar, pozorišni kritičar, prevodilac, reditelj i teoretičar) pozorišta možda zamagljuje ono što se nalazi u tajnoj umetnosti glume Marije Crnobori. Toj tajni se približava Muharem Pervić pišući o Fedri Marije Crnobori:

„Uzdržana, Marija nije ukočena i tvrda. Složene i duboke istine i patnje su pokretljive, izazivajuće; nemir i nespokoj je u njima, ne samo pouka, estetiziranje ili moralisanje. Ima tu dakako, i etike i estetike, pravila i zadanosti, ali je tu pre svega život između života i smrti, na ivici Časti, Razuma ili Dužnosti, život u svojoj punoći i napregnutosti. I kada je klasicistička, tragedija nije pravolinijska; uvek se novi glasovi ulivaju u one koje smo već čuli. I kada je stroga, formom učvršćena, gotovo okovana kao što je Rasinova Fedra, tragedija ne prestaje da bude teško shvatljiva; pisac i glumac je tumače, to jest usaglašavaju neusaglasivo, ono što ne prestaje da deluje, da nasrće i razbija formu, biće i jezik. Tragedija nije isušena, apstraktna suština života, već njegov veliki ili povlašćeni trenutak, nešto kao udar, sev, nešto što svaku zadatost prekoračuje, ono krajnje, dakle, gotovo nestvarno, i otuda tako stvarno i živo. Uprkos strogosti forme i načela, ili možda blagodareći njima, tragedija je zasićena životom, njegovom gustinom i energijom, lepotom i čistotom koja, dakako, nije isto što tvrdokornost ili sterilnost.“ (Milosavljević 1995, 100)

Saradnja sa rediteljem Tomislavom Tanhoferom

Marija Crnobori je nastavila uspešnu saradnju sa Tomislavom Tanhoferom 1953. godine na predstavi Jon Gabrijel Borkman Henrika Ibzena (Henrik Ibsen) gde je igrala Elu Renthajm, koja je bila čak trideset godina starija od njenih tadašnjih godina. Crnobori je u skladu sa rediteljskim uputstvima, uz sopstveno viđenje lika i dodatnim radom sa Nadom Riznić davala sve od sebe, ali se svakako namučila radeći na ovoj predstavi. Tanhofer je onda režirao Don Karlosa Fridriha Šilera (1955) gde je Crnobori igrala na obostrano zadovoljstvo (i publike naravno) groficu Eboli. Tanhofer je za predstavu Braća Karamazovi F.M. Dostojevskog (1957) sam uradio dramatizaciju u kojoj je liku Katarine Ivanovne koju je igrala Marija Crnobori ostavio malo teksta. Crnobori je po cenu sukoba sa rediteljem iz romana Dostojevskog uzela ono što je mislila da joj nedostaje za kreiranje svog lika. A onda su usledile predstave U agoniji Miroslava Krleže (1965) u kojoj je igrala Lauru Lenbah i Agamnenon Eshila (1968) u kojoj je igrala Klitemnestru, obe u režiji Tomislava Tanhofera. U ulozi Hora argivskih starešina u Agamnenonu je učestvovala plejada mladih glumaca  koji nisu bili dovoljno disciplinovani za poimanje Tanhofera i Marije Crnobori za koje je pozorišna predstava svetinja.

„Velikog me truda i priprema stajala svaka predstava, jer se tu ama baš ništa ne može po sistemu ,’lako ću’. Za svaku sam se predstavu nekoliko dana pripremala. Slagala sam slova u usta, među zube, u nos, na čelo, u zatiljak, na tjeme, u grudni koš, u masku lica, ali nikad na glasnice, jer se ne govori glasnicama, one daju svojim titrajima samo zvuk. Jezik je trebalo posebno vježbati i usne takođe, i to pretjeranim oblikovanjem slova. Znači, što brže, bez obzira na smisao, izgovarati slova. Može i bez tona. Treba instrument spremiti za muziku. – Disanje, disanje, disanje. Disati treba logično. Ne obično, već onako kako zahtjeva ritam misli i aleksandrinca. Nikako ne zaboraviti da se diše dijafragmom. Ne na usta nego na nos. Istina, mora se ponekad i na usta, ali to je dosta opasno, jer se mogu osušiti glasnice i onda upadneš u neopisive muke, a moraš stići do kraja“. (Crnobori 1991, 45)

Dubrovačke letnje igre i Hamlet na Lovrjencu

Marija je bila sa svojim mužem Markom Fotezom među osnivačima Dubrovačkih letnjih igara. Dubrovačke letnje igre su počele 1950. godine jednim recitalom, nastupom i nekim predstavama, a onda je dr Marko Fotez došao na ideju da to bude mesto koje će okupiti pozorištnike sa svojim predstavama. Fotez je postavio Hamleta Viljema Šekspira na Lovrijencu (1952) gde je Marija igrala Ofeliju. Međutim, ideja o Hamletu na Lovrijencu je bila u ponudi još ranije za razne reditelje, pa čak i za Branka Gavelu. Međutim, niko od njih nije nalazio način kako bi to mogao da sprovede. Kada su se venčali Marko Fotez i Marija Crnobori (31. avgust 1946) on joj je poverio da mašta o Hamletu na Lovrijencu i da bi želeo da ona igra Ofeliju. Crnobori je mislila da je njen muž Marko lud, a onda se pokazalo da je kao toliko puta do tada on samo anticipirao budućnost. Glumci su pripremali predstavu Hamlet bez honorara samo sa obezbeđenim stanom i hranom. Kostimi Milice Babić su bili pozajmljeni iz Narodnog pozorišta na zalaganje Milana Bogdanovića, upravnika, a stražari su nosili kostime od jute. I u to vreme u Dubrovniku nije bilo lako obezbediti mir za probe koje su se odvijale posle ponoći u koliko-toliko podnošljivim uslovima za rad. Kraljicu Gertrudu je igrala Blaženka Katalinić, Ljubiša Jovanović je igrao Kralja, a Veljko Maričić je igrao lik Hamleta. Marija Crnobori je igrala Ofeliju, ali je osećala da se u gestu, koraku i načinu igre mora „skupiti” da bio mogla da igra ovaj lik. Veljko Maričić je igrao Hamleta od 1952. do 1956, Jurica Dijakovič je igrao Hamleta 1956. dok je Jovan Milićević igrao Hamleta od 1957–1961. godine. Crnobori je posle nekoliko godina preuzela da igra lik Gertrude, dok je Irena Kolesar preuzela da igra lik Ofelije.

Ifigenija u Ifigeniji na Tauridi i saradnja sa rediteljem Brankom Gavelom

Takođe, po drugi put je igrala Ifigeniju u predstavi Ifigenija na Tauridi J.W. Getea u režiji Branka Gavele u parku Gradac (1953). Crnobori je tekst odlično znala, ali je ponovo radila na njemu da bi se još bolje pripremila. Međutim, posle početnog slova „U” u monologu Ifigenije (na čitaćoj probi) Gavela nije hteo da pusti Mariju Crnobori da nastavi već ju je stalno vraćao. Tada je Marija zapretila da će ga pljusnuti vodom iz čaše ako joj ne dopusti da nastavi dalje. Posle dramske pauze Gavela je pristao da se čitaća proba nastavi i ovaj bespotrebni pokušaj disciplinovanja mlade glumice se više nije ponovio. Gavela je želeo da ima apsolutni autoritet, ali Marija Crnobori se od svojih glumačkih početaka borila i izborila za saradnički odnos sa rediteljima. Ova predstava je igrana 7 godina, a onda je Gavela režirao treći put ovaj tekst u JDP-u (1960).

O glumi na otvorenom prostoru – Dubrovačke letnje igre

Crnobori je igrala i Infantu u Sidu Pjera Korneja (Pierre Corneille) u režiji Vlade Habuneka na Dubrovačkim letnjim igrama na Revelinu (1954).

„Ne možete zamisliti kako je na otvorenom  prostoru sve jače od glumca! Kako treba uložiti veliki napor da se svladaju zvijezde, oblaci, mjesec, more, borovi, žabe, mačke, a da i ne govorimo o tekstu, koji treba smjestiti u prostor. Prokleto prekrasan prostor prirode! Gradac je upravo stvoren za Ifigeniju, kao što je Lovrijenac stvoren za Hamleta. Sjećam se da sam morala govoriti celom utrobom, čak i noktom na malom prstu noge,  a napor se nije smio primijetiti! Baš kao kad se balerina smije, a prsti joj na nozi otečeni i ranjavi – a ona pleše i pleše i smije se.”  (Crnobori 2011, 48, 59 i 60)

Beogradski dramski kvartet i osnivanje Ateljea 212

Marija Crnobori, Mata Milošević, Ljubiša Jovanović i Viktor Starčić su igrali u radio drami Don Žuan u paklu Džordža Bernarda Šoa koji je zapravo intermeco iz Čoveka i natčoveka ovog pisca, u režiji Mire Trailović. Tada je formiran Beogradski dramski kvartet ili, kako ih je Marija Crnobori nazvala u svojim sećanjima, Drumski kvartet, jer su bili putujuća družina koja je prokrstarila celu Jugoslaviju. Beogradski dramski kvartet i Mira Tarilović kao reditelj su bili veoma važni za prve predstave Ateljea 212. Prva predstava novoosnovanog Ateljea 212 je bila u zgradi „Borbe” kao koncertno izvođenje predstave Faust Johana Volfganga Getea u prevodu Tita Strocija i režiji Mire Trailović, 12. novembra 1956. Igrali su Viktor Starčić, Mata Milošević, Marija Crnobori i Ljubiša Jovanović. Ova predstava je bila neobična i nova za svoje vreme zbog blizine publike i glumaca, što je nagovestila Mira Trailović još 1955. Marija Crnobori se slaže sa Mirom Trailović uz dopunu da je takva glumačka igra podsećala na filmsku glumu.” (Cvetković et al. 2006, 44, 87)

U Ateljeu 212 je odigrala ulogu Ines Serano u predstavi Iza zatvorenih vrata Žan Pola Sartra (Jean-Paul Sartre) u režiji Mire Trailović (1957), učestvovala je sa Dramskim kvartetom u Kolajni, scenskom prikazu narodne poezije i proze u režiji Mire Trailović (1957), u scenskom prikazu poezije Milana Dedinca pod nazivom Od nemila do nedraga (1958) u režiji Mate Miloševića, igrala je ulogu Templ Drejk u predstavi Rekvijem za kaluđericu Vilijama Foknera (William Faulkner) u adaptaciji i režiji Janeza Šenka (1958), ulogu Milene (alternacija Tatjana Beljakova) u predstavi Ljubav Milana Đokovića u režiji Zorana Ristanovića (1959), ulogu Berte u predstavi Izgnanici Džejmsa Džojsa (James Joyce) u režiji Hugo Klajna (1962) i Agnezu u predstavi Delikatna ravnoteža Edvarda Olbija (Edward Albee) u prevodu Ileane Ćosić u režiji Mate Miloševića (1968).

Na inicijativu Ljubiše Jovanovića koju je prihvatio Dušan Đoković i kolege Dobrica Milutinović, Raša Plaović i Milivoje Živanović napravljena je mobilna glumačka ekipa koja je sa odlomcima iz svojih velikih uloga gostovala po selima i manjim mestima. Glumci su mogli dodatno da zarade, a publika je mogla da vidi svoje omiljene glumce koje su nekada gledali u svojim mlađim danima. Ljubiša Jovanović je u jednom trenutku pozvao i Mariju Crnobori da se priključi ovoj putujućoj pozorišnoj grupi. Sa istom ozbiljnošću i posvećenošću koja ju je krasila na pozorišnim scenama Marija Crnobori je pristupala i ovim tzv. „tezgama” koje su zapravo bile oblik animacije publike, širenje lepe reči sa scene i pozorišna misija velikana glume.  (Milosavljević 1995, 74)

Poslednje godine u Jugoslovenskom dramskom pozorištu

Marija Crnobori je htela da da podršku Petru Volku kao upravniku koji je hteo da da novi-stari zamah Jugoslovenskom dramskom pozorištu povodom obeležavanja tridesetogodišnjice od osnivanja. Izabran je komad Lorencaćo Alfreda de Misea (Alfred de Musset), režija je poverena Branku Pleši, a Marija Crnobori je prihvatila da igra lik Marije Soderini. Pleša je ulogu Lorencaća podelio svom sinu Goranu. To je izazvalo burne reakcije u pozorištu jer je bilo više pretendenata. Premijera je održana 1978. godine, ali kritička recepcija nije bila najpovoljnija. Sledeća premijera je bila Aveti Henrika Ibzena u režiji Aleksandra Ognjanovića (1979) u kojoj je Marija Crnobori igrala lik Helene Alving. Igrala je ulogu Hali u predstavi Pokopano dete Sema Šeparda (Sam Shepard) 1980. godine u režiji američkog reditelja Edvarda Hejstingsa (Edward Hastings). Crnobori je pokazala da se bez problema snalazi i u igranju nove svetske dramaturgije, ali je na iznenađenje mnogih svojih kolega saopštila da je to njena poslednja predstava koju će igrati. Jednom rečju stavila je tačku na svoju glumu u pozorišnim predstavama i otišla u penziju. (Volk 1997, 235, 239, 246)

FILMSKE ULOGE I ULOGE NA TELEVIZIJI

U odnosu na bogatu pozorišnu biografiju, Marija Crnobori je mnogo manje igrala na filmu gde je ostvarila 11 uloga. Debitovala je u ulozi Marije Kiri u  filmru Radium 1943. godine.  Radoš Novaković ju je angažovao da igra Teodoru u Sofki 1948. godine (po delima Bore Stankovića), dok je bila omiljena glumica Vladimira Pogačića u Priči o fabrici gde je igrala lik Marije (1948), u filmu Poslednji dan gde je igrala Emu (1952) i u filmu Nevjera gde je igrala lik Jele (1953). Igrala je i Rusku ženu u filmu Oluja italijanskog reditelja Alberta Latuade (Albertzo Lattuada). Poslednju ulogu na filmu je odigrala u Lazaru u režiji svog sina Aleksandra Saše Foteza (1984). Marija Crnobori je igrala u TV dramama kao što su to uloge Hede Gabler u Hedi Gabler Henrika Ibzena u režiji Marka Foteza i uloga Klitemnestre u triptihu Trojom uklete Marijana Matkovića u režiji Arse Jovanovića i u jednoj TV seriji Crni sneg Radivoja Lole Đukića gde je igrala lik Marije (1965).

ULOGE U RADIO DRAMAMA

Marija Crnobori je nastupala i u radio dramama Redakcije dramskog programa Radio Beograda. U vreme kada se predstave nisu snimale, ostale su zabeležene za nezaborav njene antologijske uloge koje je ostvarila kao Antigona u Antigoni Sofokla u režiji Tomislava Tanhofera, kao Kandida u Kandidi Džordža Bernarda Šoa, kao Fedra u Fedri Žana Rasina u režiji Tomislava Tanhofera (1953), Kralju Liru Viljema Šekspira u režiji Mate Miloševića, dve verzije Ifigenije u Ifigeniji na Tauridi Johana Volfganga Getea u režiji Marka Foteza (1951) i Branka Gavele (1960). Svakako, tu su radio drame Mira Trailović: Don Huan Džordža Bernarda Šoa (1955), Mračna kula Luis Mekniz  (1958), Ondina Žana Žirodua (Jean Giraudoux (1959), Mitridat Žana Rasina (1969) i Orest Jovana Hristića (1961). Svoj raskošni glas darivala je tokom 1967. godine u radio dramama Karijera Vojislava Jovanovića, Sindžiri Ranka Mladenovića i Preko mrtvih Dušana Nikolajevića (sve tri u režiji Vasilija Popovića).

KNJIGE I ZAPISI KOLEGA O GLUMICI MARIJI CRNOBORI

Ispisani su mnogi redovi u novinama, časopisima, kritikama, knjigama i sećanjima kolega u pokušaju da se objasni ili makar na tren približi tajna umetnost glume Marije Crnobori. Savez dramskih umetnika Srbije je povodom dodeljivanja Dobričinog prstena Mariji Crnobori objavilo Zbornik – Marija Crnobori koji je priredio Aleksandar Milosavljević. U ovom Zborniku o njoj su pisali kolege glumci i glumice, reditelji, upravnici pozorišta i drugi pozorištnici. Možda je najbliži tačnom opisu Marije Crnobori bio njen dugogodišnji partner Stevo Žigon:

„Ja sam s Marijom Crnobori bio na sceni stotinama puta… Igrati sa Marijom Crnobori, u njenom repertoaru, to je partnerstvo pomalo ličilo na partnerstvo onih atleta na trapezu. Napraviš li jednu grešku, pašćeš u ponor. I pri tom znaćeš, čak i kad to nije sasvim istina, da si ti kriv. Ona je uvek bila u pravu, jer je bila jača. Bio sam svedok kad su se u njenim očima vrelovito rađale one njene nekakve vlažne munje, bio sam svedok kad je čitav njen lepi ženski organizam umeo da eksplodira pred mojim očima kao tempirana bomba. Njen pogled nikad nije lutao. (Možda sam ja od nje naučio  da gledam pravo u oči, mada sam video da ona mene gleda ali da me u stvari od tih munja ne vidi.)

Bunio sam se na probama, protiv apsolutizma njenog glumačkog postupka, proklinjao čas kada sam se odlučio da postanem glumac, a u isto vreme sam voleo njenu prisutnost i hvalio sam boga što me put moje profesije sastavio s njom.”

Od trenutka kada su se upoznale u crkvi na Bajlonijevoj pijaci Marija Crnobori i Mira Stupica su gajile bezrezervno prijateljstvo. Bile su uvek jedna za drugu kada je to trebalo na sceni i u životu. Mira Stupica je ovako opisala svoju koleginicu i prijateljicu:  „Ako glumci služe boginji Taliji, Marija je sigurno bila njena najčistija sveštenica. Ona nikada nije u nju posumnjala, ni jednu molitvu skratila, nijedan post preskočila – služila je svakom slovu svoje biblije, do kraja predano. Po mome, malo previše – za jedno lepo žensko čeljade.” (Milosavljević 1995, 258, 259, 65, 111 i 112)

KNJIGE MARIJE CRNOBORI O POZORIŠTU

Marija Crnobori je učinila najviše ne samo da objasni kako je stvarala svoje kultne uloge  u glumačkoj karijeri koja je trajala 43 godine, a najveći trag je zabeležila tokom 35 godina rada u Jugoslovenskom dramskom pozorištu. Napisala je dve knjige Svijet glume (1991) i Životić (2011) koju je priredila makedonska teatrološkinja Jelena Lužina. U Svijetu glume su sabrani njeni tekstovi o glumi i pozorištu koje je izlagala na Danima hvarskog kazališta i u njenim tekstovima koje je pisala za časopis  Scena iz Novog Sada (na inicijativu urednika Petra Marjanovića).

Budućim generacijama Marija Crnobori je ostavila autopoetički zapis Kako govoriti klasični stih kao jedan od mogućih pristupa. Ovaj tekst se može naći u njenoj knjizi Životić:

U svakom društvenom razdoblju, u svakom razdoblju pojedinačnog života, isti stih se različito govori. „Mnogo toga utječe na kazivanje stiha: njegov sadržaj je osnov boje i intenziteta glumčevog glasa; na govorenje, potom, utječu i naoko nevažne okolnosti – na primjer, doba dana; oblik i boja odjeće; držanje tijela; držanje glave; temperatura u prostoru u kome se kazuje i van njega; utječe čitav život u čovjeku i van čovjeka. Da bi se valjano govorili stihovi, bez obzira na ritam koji im je pjesnik dao, potrebno je više komponenata nego što je sam pjesnik slutio ili želio, već i zato što se u pjesnikov ritam, s pravom, upliću i ritmovi glumca, režisera i publike, tako da izgovorenu  pjesmu pjesnik često i ne prepoznaje.” (Crnobori 2011, 294 i  295)

MARIJA CRNOBORI  – POSLEDNJA VELIKA TRAGETKINJA

Na kraju ovog teksta postavlja se pitanje ko je bila Marija Crnobori i kakva je bila glumica, kada je živih svedoka koji su gledali na sceni sve manje a njeni zapisi kao i sećanja savremenika ostaju (ne)pouzdani uvidi o njoj lično i njenoj neopisivoj tajni umetnosti glume. Marija Crnobori je bez sumnje bila jedna od najlepših glumica svog vremena, sveštenica glume po Miri Stupici. Svojom pojavom je ličila na živu karijatidu (izraz Jovana Ćirilova), krasile su je skromnost, jednostavnost, mudrost, disciplina, odgovornost, istrajnost, izjednačavanje etike i estetike. Zalagala se da glumci moraju da misle o onome što rade na sceni, postavljala je najviše moguće kriterijume za sebe lično i za sve učesnike predstave. Bila je etalon glumice koja igra tragične heroine, vrhunska recitatorka, spisateljica sposobna da u par rečenica opiše svoje savremenike i da mudro i analitično predstavi svoj kreativni proces na ulogama i rad kolega glumaca i glumica i reditelja, a posedovala je neupitnu harizmatičnost i nepodeljeno poštovanje pozorišnog esnafa do poslednjih dana. I pored svega navedenog, Marija Crnobori je čvrsto stajala iza izjave: „U pozorištu, bolje bez nosa nego bez sreće.”

Predstave (izbor)

Jugoslovensko dramsko pozorište:

Pokopano dete, 1980.

Aveti, 1979.

Lorencaćo, 1978.

Agamnenon, 1968.

U agoniji, 1965.

Ifigenija na Tauridi, 1960.

Braća Karamazovi, 1957.

Don Karlos, 1955.

Jon Gabrijel Borkman, 1953.

Kralj Lir, 1952.

Kandida, 1951.

Antigona, 1950.

Kralj Betajnove, 1948.

Ujka Vanja, 1948.

Ljubov Jarovaja, 1948.

 

Atelje 212

Delikatna ravnoteža, 1968.

Izgnanici,  1962.

Ljubav, 1959.

Rekvijem za kaluđericu, 1958.

Od nemila do nedraga, 1958.

Kolajna, 1957.

Iza zatvorenih vrata, 1957.

Faust, 1956. 

 

Dubrovačke letnje igre

Fedra, 1976.

Sid, 1955–1957.

Ifigenija na Tauridi,  1953–1959.

Hamlet, 1956–1958.

Hamlet, 1952–1953.

 

Narodno kazalište u Rijeci

Bez miraza, 1947.

Dubravka, 1946.

U agoniji, 1946.

Spletka i ljubav, 1946.

 

Hrvatsko narodno kazalište

Dubravka, 1943.

Spletka i ljubav, 1943.

Zanat gospođe Vorn, 1943.

Plakir, 1943.

Vinetu, 1943.

Fedra, 1942.

Ifigenija na Tauridi, 1941.

 

Uloge u filmovima (izbor)

Jele, Nevjera Vladimira Pogačića (1953

Ema, Poslednji dan Vladimira Pogačića  (1952)

Teodora, Sofka u režiji Radoša Novakovića (1948)

Radium, režija (1943)

Ruska žena, Oluja Alberta Latuade (1959)

Majka, Lazar u režiji Aleksandra Saše Foteza (1984)

 

TV DRAME

Heda Gabler Henrika Ibzena

Trojom uklete Marijana Matkovića

 

TV SERIJE

Crni sneg Radivoja Lole Đukića (1965)

 

RADIO DRAME (Izbor)

Mitridat Žana Rasina  (1969)

Karijera Vojislava Jovanovića (1967)

Sindžiri Ranka Mladenovića(1967)

Preko mrtvih Dušana Nikolajevića (1967)

Orest Jovana Hristića  (1961)

Ifigeniji na Tauridi Johana Volfganga Getea (1960)

Ondina Žana Žirodua (1959)

Mračna kula Luis Mekniz  u režiji Mire Trailović (1958)

Don Huan Džordža Bernarda Šoa (1955)

Fedra Žana Rasina (1953)

Kralj Lir Viljema Šekspira (1952)

Ifigeniji na Tauridi Johana Volfganga Getea (1951)

Ifigenija na Tauridi Johana Volfganga Getea (1951)

Banović, Snježana. 2012. Država i njeno kazalište. Zagreb: Profil knjiga.

Cindrić, Pavao. 1960. Hrvatski i srpski teatar,  Zagreb: Lycos  Zagreb.

Crnobori, Marija. 1991. Svijet glume. Novi Sad: Sterijino pozorje.

Crnobori Marija, 2011. Životić. Pula: Istarsko narodno kazalište

Cvetković, Svetozar, Gordana Goncić, Jasna Novakov, Jelena Mijović (prir.). 2006. Premladi za pedesete / Pedeset godina Atelje 212. Beograd: Pozorište Atelje 212.

Milosavljević Aleksandar. 1995. Zbornik – Marija Crnobori. Beograd: Udruženje dramskih umetnika Srbije.

Finci Eli. 1978. Posle predstave. Novi Sad: Sterijino pozorje.

Klajn Hugo, 1957. Život dvočasovni. Beograd: Nolit.

Volk Petar. 1997. Iluzije na Cvetnom trgu. Beograd: Muzej pozorišne umetnosti Srbije.

Srdačno vaši – Marija Crnobori (TV ZAGREB 1982)

TV feljton Portreti Marija Crnobori

Kod dva bela goluba